II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija http://interscience.uz/ 194
Tizim ishini xarakterlaydigan parametrlar soni ko'pligi.
Tizim xarakteri murakkabligi.
Raqobatbardosh tomonlari borligi.
KIT elementlari va boshqaruv qurilmalari o'rtasida ogohlantiruvchi va boshqaruvchi
axborot oqimlari tashkil qilish zaruriyati.
Ishlab chiqarishda jarayonlarni yuqori darajada aytomatlash zaruriyati. Demak, kimyoviy
ishlab chiqarish anchagina murakkab tizimdan iborat ekan. Hozirqi zamon kimyo korxonalari
o'zaro bog'langan ko'p sonli tizimchalarga bo'linadi. Ular orasida bir necha asosiy bosqichlarga va
darajalarga ega ierarxik strukturalar holida o'zaro majburiyatli munosabatlar mavjud. (1-chizma)
1-chizma. Kimyoviy ishlab chiqarish ierarxiyasi I — IV ierarxik tizimining bosqich
(daraja)lari.
Ierarxiyaning quyi bosqichi yuqori bosqichdagi ierarxiyaga mansub bo'lgan barcha
tizimchalar funksiyasini bajaradi. Birinchi (1), ierarxik strukturaning quyi bosqichini kimyo-
texnologig jarayonlar (kimyoviy, issiqlik, gidrodinamik, diffuzion, mexanik) hamda ularni
boshqarishning lokal tizimlari, asosan avtomatik boshqarish sistemalari (ABS) tashkil etadi.
Kimyo-texnologik jarayonlar apparatlarda bajariladi. Har xil jarayon kirish va chiqishga ega
tizimchadir. Kiruvchi o'zgaruvchilar qo'zg'ovchi va
boshqaruvchiga bo'linadi. Qo'zg'ovchi o'zgaruvchilar barcha tizimga mansub bo'lib, tashqi
va ichki qo'zg'ovchilarning miqdoriy xarakteristikasi (xom ashyo tarkibi va sarfi o`zgarishi,
apparatda harorat o'zgarishi va boshq.) bo'lib, jarayonlarni maqsadli yo'nalishda o'tkazishga
to'sqinlik qiladi.
Tizim faoliyatida kiruvchi o'zgaruvchilar berilgan qiymatlarga (parametrlarga) javob berishi
va qo'zg'ovchilar ta'sirida maqsaddan chetlamasligi uchun tizimga boshqaruvchi o'zgaruvchilar
bilan ta'sir etiladi. Ular tizim faoliyatini boshqarishning miqdoriy xarakteristikasidir. Jarayonlar
ma'lum apparaturani tashkil etishda determinlashgan va determinlashgan - stoxastik sistemani
namoyon qiladi.
Determinlashgan sistema uchun kiruvchi va barcha chiquvchi o'zgaruvchilar oldindan
ma'lum va ular o'rtasida bir mazmunli funksional bog'lanish mavjud.
Determinlashgan - stoxastik sistemada bunday bir mazmunlilik yo'q. Kimy oviykorxona
ierarxiya quyi bosqichida vazifasi asosan jarayonlar texnologik parametrlarini avtornatik
boshqarish tizimini tashkil etish yo'li bilan local stabillashdan (mo'tadillashdan) iborat.
KTT loyihasi quyidagi yechimlarga ega:
Tizimning texnologik topologiyasini aniqlash. Tizimning texnologik topologiyasi
texnologik sxemada alohida mustaqil apparatlarning o'zaro tutashish tartibi va harakteri.
Apparatlarni tanlash, ular orasida aloqalar xarakterini aniqlash va texnologik tizimda tizim
apparatlarini tutashtirishning optimal tartibini tuzish butun tizimning samarali ishini ta'minlaydi.
Jarayonga kiruvchi xom ashyo oqimining fizik va kimyoviy parametrlari hisoblangan
kiruvchi o'zgaruvchilar qiymatini (ko'rsatkichlarini) hamda tashqi muhitning turli fizik-kimyoviy
ta'siri parametrlari (harorat, bosim va boshq.) ko'rsatkichlarini aniqlash.
KTT texnologik parametrlari ko'rsatkichlarini (o'tish darajasi, tezlik konstantasi va
boshqani) aniqlash.
KTT konstruktiv parametrlarini (reaktorlar hajmi, geometrik o'lchamlari va boshqani)
aniqlash.
KTT apparatlarida (elementlarida) texnologik tartib parametrlarini aniqlash. Ular
texnologik jarayon tezligiga, mahsulot chiqishi va sifatiga ta'sir etuvchi omillar (harorat, bosim,
katalizator aktivligi, komponentlarini qorishtirish tezligi va boshqalar).
Tizimning berilgan tartibda ishlashini ta'minlovchi texnologik oqim parametrlarini (xom
ashyo sarfi, konsentratsiya, oqim harorati, bosimi va boshqalar) tanlash.
Yana ko'p muhim masalalarni yechishga to'g'ri keladi: konstruksiya materiallarni tanlash,
texnologik jarayonlarni va butun ishlab chiqarishni avtomatik boshqarish prinsiplarini ishlab
