Tarbiya: muammo, yechim

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
 
HTTP://INTERSCIENCE.UZ/ 
10
9 
sharqshunostarixchilarning fan manfaatlari uchun O‘rta Osiyo tarixi tadqiqotlarini amalga 
oshirish tendensiyasini ham kuzatish mumkin. 1895 y. da Toshkentda Turkiston arxeologiya 
havaskorlari to‘garagi tashkil etildi, u Oktabr to‘ntarishigacha faoliyat ko‘rsatdi, tarix, 
arxeologiya, numizmatika, etn. masalalarini o‘rganishga salmoqli hissa qo‘shdi. Mahalliy 
millat vakillaridan sharqshunos havaskorlar, sharq qo‘lyozmalarini to‘plovchilar, qad. 
yodgorliklarni o‘rganuvchilar yetishib chikdi: Abu Said Mahzum, Mirzo Abdurahmon, Akrom 
polvon Asqarov va b. Toshkent davlat kutubxonasining tashkil etilishi (1870), o‘lkashunoslar 
va olimlar faoliyatida muhim turtki bo‘ldi. Ushbu kutubxona fondidan bibliograf V. I. Mejov 
tomonidan tuzilgan O‘rta Osiyo va Turkiston T. iga oid maqolalar, asarlar, gaz. va jurnali 
materiallari to‘plangan «Turkiston to‘plami» (594 jilddan iborat) muhim joy oldi. 
O‘zbekistonni tarixiymadaniy jihatdan o‘rganishga Peterburg untining sharq fakulteti ma’lum 
hissa qo‘shdi. Bu davrga kelib mahalliy tadqiqotchilar guruhi shakllandi. V. L. Vyatkin 
Samarqand yodgorliklarini o‘rganish jarayonida Ulug‘bek rasadxonasini ochdi. V. V. Bartold 
qad. qo‘lyozmalar ma’lumotlaridan foydalanib, O‘rta Osiyo va O‘zbekiston tarixi haqida 
asarlar yaratdi («Turkestan v epoxu mongolskogo nashestviya», 1898—1900; «Svedeniya ob 
Aralskom more i nizovyax Amudari s drevneyshix vremyon do XVII veka», 1902; «K istorii 
orosheniya Turkestana» va b.). 
20-a. ning boshida milliy davriy matbuot «Sadoi Fartna», «Sadoi Turkiston», «Oyna», 
«Najot», «Hurriyat» sahifalarida O‘zbekiston Tarixi muammolariga oid ilk makrlalar e’lon 
qilina boshladi. Bu maqolalar mualliflari jadidchilik harakati namoyandalari bo‘lib, ular 
mamlakat rivoji, millatning taraqqiysi, o‘zlikni anglashda Tarix fanining roliga alohida e’tibor 
qaratdilar. Xususan, Mahmudxo‘ja Behbudiy faoliyatida Tarix muammolarini o‘rganish muhim 
ahamiyat kasb etdi. Behbudiy komil inson bo‘lib yetishishda va jamiyatni boshqarishda Tarix 
fanining o‘rni beqiyosligini ta’kidlaydi. U «Tarix va jug‘rofiya», «Turkiston tarixi», «Sart so‘zi 
majhuldir» kabi asarlarida faqatgina Vatan T. ini emas, Yevropa va jahon mamlakatlari Tarix 
ini bilish zarurligi haqida so‘z yuritadi. Uning «Moziy istiqbolning tarozisidir», degan xitobi 
Tarix tajribasida o‘zining hakligini isbotladi. Behbudiyning tarixiyilmiy qarashlari O‘zbekiston 
Tarix ini va uni yaratish yo‘lida o‘ziga xos ilmiy dasturdir. 
Oktabr to‘ntarishi amalga oshishi bilan, Sovet tuzumining mohiyatidan kelib chiqqan 
holda, unga xos bo‘lgan i. t. ning tashkil etishning shakl va usullarini, maqsad va vazifalarini, 
metodologiyasini ishlab chiqish ilgari suriddi. Kommunistik partiya mafkurasi asosiy e’tiborni 
partiya Tarixi yo‘nalishiga qaratdi, tarixiy izlanish maktablari yo‘q qilib tashlandi, Tarix fanini 
jadallik bilan siyosatlashtirish va g‘oyalashtirish jarayoni yuz berdi, uslubiyatda «sinfiylik» «bir 
xillik» tamoyili yuzaga kelib «tarixni sinfning o‘zi yaratadi» degan qoida qaror topdi. 
Totalitar tuzum ziddiyatlariga qaramasdan, shunday murakkab sharoitda oliy ta’lim 
tizimida Tarix ta’limotining vujudga kelishi bilan mutaxassis tarixchi kadrlar tayyorlana 
boshlandi. Tarix fanining tashkiliy asoslari mustahkamlandi. O‘rta Osiyo davlat unti, 
Samarqanddagi oliy ped. intida ko‘lyozma kitoblar, vaqfnomalar va vasiqalar yig‘ilib, ilmiy 
talqin qilindi. 
Tarix fani rivojiga Abdurauf Fitrat salmokli hissa qushdi. O‘zbekistonda agrar sug‘orish 
T. iga oid bir qancha vaqf hujjatlarini nashr k, ildi(mas, Tri dokumenta po agrarnomu voprosu 
v Sredney Azii, L., 1933; Kaziyskiye dokumento‘ XVI veka, Tarix, 1937). 
O‘zbekistonda Tarix fanining rivojida prof. Bulat Soliyevning o‘rni alohida. Bulat 
Soliyev milliy Tarix bo‘yicha umumlashgan asar yaratishga uringan ilk tadqiqotchi edi. U qad., 
o‘rta asr, zamonaviy tarixchilarning turli xil va ko‘plab asarlarini, sharq qo‘lyozmalari 
ma’lumotlarini jamlab, ulardan tanqidiy foydalanib, «O‘zbekiston tarixi. XV — XIX ayerning 
birinchi yarmi», «Buxoro mang‘itlar sulolasi davrida» (1926), «O‘rta Osiyo tarixi», «O‘rta 
Osiyoda savdo kapitali» kitoblarini yezdi. Afsuski, uning asarlarining aksariyati NKVD 
tomonidan yoqib yuborilgan, uning o‘zi ham O‘zbekiston ilg‘or milliy ziyolilarining katta 
qismi qatorida stalincha qatag‘on siyosati qurboni bo‘ldi. Bu siyosat T. fanining rivojlanishiga, 

---