Tarbiya: muammo, yechim

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
 
HTTP://INTERSCIENCE.UZ/ 
98 
Urganch, Kat, Yangi shahar, Xiva, Xazorasp kabi shaharlar va viloyatlar hukmdorlarining 
markazdan qochuvchi harakatlari kuchayib, ular amalda o'zlarini mustaqil hisoblar edilar. 
Ayrim shaharlar bir vaqtning o'zida ikkta hukmdor tomonidan (mas., Xivada Po'lat Sulton va 
Temir Sulton) boshqarildi. 
O'zaro kurashlar ayniqsa Elbarsxon va Anushaxon avlodlari o'rtasida kuchayib ketdi. XVI 
asrda Abdulg'oziy ma'lumotlariga ko'ra, bunday kurashlar natijasida qisqa muddatga 
hokimiyatdan o'nlab xonlar almashganlar. Natijada markaziy hokimiyat deyarli inqirozga 
uchragan edi. O'zaro kurashlar va siyosiy tanglik, o'z navbatida iqtisodiy hayotning ham izdan 
chiqishiga sabab bo'lgan edi. 
XVI asrning ikkinchi yarmida Xojimxon (Xoji Muhammadxon, 1558-1593, 1598-1602 
yy.) hukmronligi davrida Xorazmdagi o'zaro urushlarga biroz barham berilib tinchlik va 
osoyishtalik o'rnatildi. Sug'orish va dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo sodiq ishlariga 
jiddiy e'tibor qaratilib, tashqi savdo hamda munosabatlar rivoj topdi. Xojimxon hukmronligi 
davrida poytaxt Urganchdan Xivaga [Xivaning poytaxtga aylanganligi sanasi to'g'risida - 1556 
y, 1598 y, 1602-1621 yy., 1611-1611 yy., 1610-1612 yy., 1557-1603 kabi fikrlar mavjud] 
ko'chiriladi (ayrim manbalarda XVI asrning 70-yillarida, ayrimlarda esa 90-yillarda). Bunga 
asosiy sabab Amudaryo o'zanining o'zgarib Kasbiy dengizga oqmay qo'yishi natijasida Urganch 
va uning atroflaridagi suv tanqisligi bo'lsa, ikkinchidan, Xivaning bu davrda siyosiy va iqtisodiy 
mavqei ancha kuchayib, asosiy savdo markaziga aylanishi yana bir sabab edi. [4] Poytaxt 
Xivaga ko'chirilganidan so'ng davlat ham Xiva xonligi deb atala boshlandi. 
Bu orada Buxoro hukmdori Abdullaxon II Shayboniylar davlatini qayta tiklashga 
muvaffaq bo'lib Xorazm hududlarini yana Shayboniylar tasarrufiga olish uchun harakat 
boshladi. Chunonchi, bir necha yurishlardan so'ng 1593-yilda Xorazm yana Shayboniylar 
qo'liga o'tdi. Abdullaxondan mag'lubiyatga uchragan Xojimxon Xivani tashlab bir guruh 
navkarlari bilan Eronga qochdi va shoh Abbos saroyidan panoh topdi. 1598-yilda Abdullaxon 
II vafot etganidan so'ng Hojimxon shoh Abbosdan ruhsat olib Xorazmga qaytdi. Yangi 
sharoitda u Urganch bilan Vazirni boshqarishni o'ziga olib Xiva bilan Katni Arab 
Muhammadxonga, Hazoraspni Isfandiyor Sultonga berdi. 1600-yilda Hojimxon Urganch va 
Vazir qal'alari boshqarishini Turkiyadan kelgan o'g'illariga topshirib, o'zi Xiva kichik o'g'li 
Arab Muhammadxon bilan qoladi. 1601-yilda Hojimxon 83 yoshida vafot etgach, taxtga 
uning o'g'li Arab Muhammadxon (1602-1623 yy.) o'tirdi.