Tarbiya: muammo, yechim

SEDANA – MING DARDGA DAVO 
Atavullayeva Mahbuba Qobilovna 
Buxoro muhandislik texnologiya instituti akademik litseyi, biologiya fani o'qituvchisi, 
Mirzoyeva Mahbuba Axtamovna
JDPI Tabiiy fanlar fakulteti. Biologiya va uni o'qitish metodikasi kafedrasi o'qituvchisi 
Annotatsiya: 
Sedaning foydali xususiyatlarini ma‘lum qilish orqali, xalqimizning sedanaga 
bo‘lgan qiziqishini yanada orttirish. 
Kalit so‘zlar: 
sedana, sativa, turkum, tur, ayiqtovondoshlar, ranunculaceae, zigomorf, ko‘p 
yillik. 
Sedana dorivorlik xususiyati jihatidan yuqori ahamiyatga ega o‘simlik hisoblanadi.Bu 
o‘simlik ayiqtovondoshlar oilasiga mansub bo‘lib,bu oila haqida qisqacha to‘xtalib o‘taman.
Ayiqtovondoshlar oilasi – Ranunculaceae. Bu oilaga 66 ta turkum, 2000 ga yaqin tur kiradi. 
O‘zbekistonda 20 turkumga mansub 107 turi o‘sadi. Oilaga mansub o‘simliklar hayot shakliga 
ko‘ra asosan ko‘p yillik o‘t, ayrimlari buta hamda bir yillik o‘tlaradan iborat. Oila vakillari asosan 
Shimoliy yarim sharning sovuq va mo‘tadil iqlimli joylarda keng tarqalgan, ayrimlari tropik 

---

II. Zamonaviy fan va ta’lim-tarbiya: muammo, yechim, natija
http://interscience.uz/
181 
mintaqalarda ham uchraydi. Ularning ko‘pchiligi sernam o‘tloqzor, botqoqlik va o‘rmon o‘simlik 
jamolarining muhim tarkibiy qismini tashkil qiladi. Ayiqtovondoshlarning guli shingil va 
boshoqsimon gul to‘plamlaridan iborat, ikki jinsli ayrim hollarda bir jinsli gul a‘zolari spiral 
joylashgan aktinomorf, ayrim hollarda zigomorf. Gul o‘rni yaxshi rivojlangan. Gulining rangi 
nihoyatda turli-tuman. Ular orasida oq, sariq, havorang, och qizil, gunafsha va boshqa ranglilarini 
uchratish mumkin. Qo‘sh gulqo‘rg‘onli ayrim hollarda gulqo‘rg‘oni oddiy. Changchisi ko‘p sonli, 
gul o‘rniga ost qismi bilan tutashgan. Urug‘chisi 1-5 ta, ayrim hollarda ko‘p sonli, tugunchasi 
ustki. Ayiqtovondoshlarning gul formulasi bir xil emas. Masalan ayiqtovonning gul formulasi Ca5 
Co5 A8 G8 boshqa turlarning gul formulasi bundan farq qiladi. Mevasi to‘p urug‘, to‘pbarg yoki 
ko‘sakcha va faqat ayrim hollarda shirali meva shaklida. Urug‘i endospermli, ayqitovondoshlarni 
deyarli hammasi alkaloid, glikozidga boy bo‘lganligi tufayli doivor o‘simliklar sifatida ishlatiladi. 
Bu oilaga kiruvchi o‘simliklarning barglari oddiy, yonbargsiz poyada ketma-ket, qarama-qarshi 
joylashgan. Gullari ikki jinsli (isfarak va sanchiq o‘tlaradan tashqari). Bu oila o‘simlik turlari 
tarkibida alkaloidlar, saponinlar, glikozidlar bo‘lib, dorivor zaharli o‘tlar hisoblanadi. Gullari 
shamol yoki hashorotlar yordamida changlanadi. Urug‘i yog‘li, endospermli, mevalari 
yong‘oqcha,ko‘sakcha, ba‘zan rezavor- meva bo‘lishi bu oilaning evolutsion nuqtayi nazardan 
ancha taraqqiy etganligini ko‘rsatadi. Bu oilaning quydagi turkumi haqida to‘xtalmoqchiman. 
Sedana- Sativa. Sedana ayiqtovondoshlar oilasiga mansub, bo‘yi 20-50 sm ga yetadigan bir 
yillik o‘simliklardir. Mamlakatimiz cho‘llaridagi qiyaliklarda, tashlandiq yerlarda, bog‘larda va 
ekinzorlarda o‘sadi.Ba‘zan maxsus o‘stiriladi. 
Kimyoviy tarkibi va foydali xususiyatlari. Sedana yog‘ini tarkibiy qismida noyob va tengi 
yo‘q, yarim to‘yinmagan yog‘ kislotalari (omega-3, miristinli, palmitinli, stearinli, oleinli, linolenli 
va araxidonli kislotalar)mavjud. Beta-karatinli, kaltsiy, magniy, temir, mis, selen, ruh, fosfor 
hamda mikro va makro elementlar, vitaminlar ayniqsa B1, B2, B3, A, E vitaminlari, foliy kislotasi, 
aminikislotalar, flavanoidlar, fitosterollar, taninlar, efir moylari ko‘p miqdorda, shu bilan birga 
organlar va ular tizimlarining normal funksiyasini saqlab qolib, ularni qo‘llab quvvatlovchi 
saponinlar va fermentlar yetarli darajada uchraydi. Ayniqsa umumiy va mahalliy immunitet va 
hujayralarning yangilanishi, shu bilan birga yallig‘lanish, allergiya, ich qotishi va shamollash kabi 
prekursorlarni bostiradi. Ular shuningdek elastiklik va qon tomirlarni, xolesterin almashinuvini, 
hujayralarni antioksidant himoya qilishni shakllantirib, to‘qimalarning nafas olishini va uyali 
metabolizmning ishqoriy qayta tiklanish jarayonlarini faollashtirishda ham ishtirok etadi.