Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari

Tarbiya jarayonining mohiyati va mazmuni. Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari
Reja:
1. Tarbiya jarayonining umumiy tavsifi
2. Tarbiya jarayonining maqsad va vazifalari
3. Tarbiya jarayoninin uziga xos xususiyatlari
TAYaNCh TUShUNChALAR:
Tarbiya, tarbiya jarayoni, tarbiya maqsadi, tarbiya vazifasi, tarbiyaning xusisiyatlari.
1. Tarbiya nazariyasi-pedagogika fanining bir qismi bulib. Tarbiyaviy jarayonining mazmuni, usul va tashqil etilishi masalalarini urganadi. Haetga yangicha siesiy va iqtisodiy nuqtainazardan endashish usib kelatetgan esh avlod tarbiyasi bilan bog`liq jarayonini ham qaytadan kurib chiqishni taqoza etmoqda.
Tarbiya nazariyasi Markaziy Osie mutafakkirlari va xalq pedagogikasining tarbiya borasidagi boy tajiriybalariga tayanadi. Tarbiya nazariyasi uz qoidalarini asoslash uchun falsafa,sotsiologiya, etika, estetika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlar ma`lumot-lar foydalanadi. Tarbiya nazariyasi pedagogikaning boshqa bulimlari: pedagogikaning umumiy asoslari, ta`lim nazariyasi xamda maktabshunoslik bilan uzviy bog`liq.
Tarbiya-shaxsning muayyan maqsad asosida ijtimoiy haetga tayerlovchi, tarixi-ijtimoiy tajriybaga suyangan holda olib boriluvchi faoliyat jarayonidir. Boshqacharoq talqin etilganda. Tarbiya esh avlodni muayyan maqsad, yulida har tomonlama voyaga etkazish, unda ijtimoiy ong va xulq-atvorni tarkib topshirishiga yunaltirilgan faoliyat jarayonidir.
Tarbiya- shaxsni maqsadga muvofiq takomillashtirish uchun uyushtirilgan pedagogik jarayon bulib, tarbiyanuvchining shaxsiga muntazam va tizmli ta`sir etish imkonini beradi.
Tarbiya jarayoni uzaro bog`liq bulgan ikki faoliyatni Oqituvchi va oquvchifaoliyatini uz ichiga oladi. Tarbiya jarayonida oquvchining ongi shakillana boradi. His-tuyg`ilari rivojlanadi, ijtimoiy haet uchun zarur qiladigan xulqiy odatlar hosil buladi.
Tarbiya jarayonida bolalarning haeti va faoliyatini pedagogik jixatdan tug`ri uyushtirish g`oyat muhimidir. Faoliyat jarayonida bola tashqaridan kelaetgan tarbiyaviy ta`sirlariga nisbatan ma`lum munosabatda buladi. Bu munosabat shaxsning ichki ehtiej va xohishlarni ifodalaydi. Psixologo va pedagoglarning tadqiqotlari shaxsga tashqi omillarning (xohsalbiy xoh ijobiy) ta`siri bolaning ularga munosabatiga bog`liliqligini kursatadi. Bola faoliyatini uyushtirishgina emas, balki tarbiyalanuvchining bu faoliyatga nisbatan qalbida paydo bulaetgan munosabatni, turli kechinmalarni qanday anglashini, baholashini, xis qilishini, ulardan uzi uchun nimalarni maqsad qilib olaetganligini bilishi zarur. Ularningn barchasi turli kishilar aloqa qilish, jamoadagi munosabatlar murakkablashib boradi.
Tarbiyada oquvchilarning tarbiyalanganlik darajasini ham hisobga olish kerak buladi. Bu jixat unutilsa, qaramaqarshiliklar vujudga keladi.
Faoliyat jarayonida hosil bulgan malaka va odatlar ahloq ma`erlariga rioya qilishni engillashtiradi.
Demak, tarbiyachi bola shaxsning tez rivojlanadigan davri oquvchilik yillarida uning ongiga turli-tuman faoliyat (uqish, mehnat, ijtimoiy ishlar, uyin, sport, badiiy havaskorlik) erdami bilan maxsus ta`sir etishi muhimidir. eks holda xulq ta`erlari, ohloq talabalarni yaxshi tushunilmay qolishi natijasida shaxs ijtimoiy munosabatlarda beqaror tosdifiy ta`sirberiluvchi bulib qolishi mumkin.
Tarbiya axlit jarayonida amalga oshiriladi, uning tarkibiy qismlari ham ayni bir vaqtda, faoliyatning biror turi asosida amalga oshiriladi.
Umumiy pedagogika jarayonda tarbiya muhim urin tutadi. Shaxsni shaqllantirish boqaruv, nazorat xarakteriga ega bulib, bu borada belgilangan vazifalar tasodifiy xarakatlar orqali ema, balki oldingdagi belgilangan va puxta uylangan rejalar asosida hal etib boriladi. Tarbiya jarayonida uning maqsadi, shaql va metodlari, shaxsning uzini uzi tarbiyalash va qayta tarbiyalash jihatlari muhim urin tutadi.
Tarbiya mazmunida oldinga quyiladigan maqsad va vazifalarga muvofiq oquvchilar tomonidan uzlashtirilishi lozim bulgan bilim, kunikma va malakalar, shaxs xulq atvori hamda sifatlari mohiyati aks etadi. Tarbiya mazmuni, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiet, kishilik munosobatlari mohiyati va darajasi, shuningdek,jamiyat mafkurasi g`oyalaridan kelib chiqan holda belgilanadi. Zamonaviy tarbiya mazmunida quyiladigan g`oyalar etadi:
1. Tarbiya maqsadining aniqligi Ozbekiston Respublikasining ijtimoiy- siesiy mustaqilligining dastlabki yillaridaeq Respublikada amalga oshirilishi kuzda tutlaetgan aniq belgilab olinadi. Ijtimoiy-tar-biyaning asosiy maqsadi-erkin bulgan komil insonni tar-biyalab voyaga etkazishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish yulidagi asosiy vosita bu, shaxsda umumiy madaniyat unsur-larini tarkib toptirishdir. Ya`ni, shaxsning aqliy, ahloqiy, jismoniy,estetik, iqtisodiy, ekologik, xuquqiy, sesiy hamda mehnat madaniyatini tarbiyalash tarbiyaning bosh maqsadini amalga oshirish imkoniyatini yaratadi.
2. Bolalar va kattalarning birgalikda faoliyati. Oqituvchilarning bolalar bilan ma`naviy madaniyatini eng yaxshi namunasini izlash, shu asosida tarbiyachi ishining haetiy meyor va qadiriyatlarini ishlab chiqarish oquvchining tarbiya jarayonida faolligini ta`minlashga olib keladi.
3. Uz-uzini anglash. Tarbiya insonda e`tiqod, demok-ratik qarashlar va haetiy pozitsiyaning shaqllanishiga olib keladi. Tarbiya mazmunining eng muhim unsurlaridan biri- bu insonning haetiy uz-uzini anglash insonning uz haeti va baxtining sub`ekti sifatida e`trof etilishi bilan tavsiflanadi. Inson kamolatida fuqarolik kasbiy va axloqiy uz-uzini anglash jihatlari muhim ahamiyatga egadur.
4. Tarbiyaning shaxsi yunaltirilganligi. Mazkur g`oya maktab ( ta`lim muassasa amalietinig markaziy nuqtasida tarbiyabiy ishlar dasturi,tadbirlari shaql,metod va vositalar emas, balki oquvchi turganligini anglatishga xizmat qiladi. Tarbiya jarayonida uning shaxsiy xususiyatlari, qizig`ishlari, uziga xos xarakteri uz qadir- qimbotini anglash tuyg`ulari rivajlantirilib borilishi zarur.
5. Ixtieriylik Tarbiyalanuvchilarnig iroda erkinliksiz tarbiya g`oyalar muhiyatini qorar toptirish mumkin emas. Tarbiya jarayoni, agar u oqilona tashkil etilsa, bir vaxtning uzida ham oquvchi ( talaba) ham uqtuvchi ma`naviyatlarining boyitilishiga xizmat qiladi. Agar tarbiyachi ( uqtuvchi oquvchining qizig`ishi, faoliyati, urtoqlik va fuxarolik burichini anglash mustaqillikka intilish tuyg`ularini kura va anglay olsagena uning irodali ekanligi yuzaga keladi. Tarbiyalanuvchining irodali ekanligi ta`minlagan sharoitda uning shaxsiga tasir kursatishida yunaltirilgan faoldiyatda samaraga erishiladi.
6. Jamo yunalishi.Tarbiyaviy ishlar mazmunida jamaoga nimsbatan ijobiy munasabatni qorar toptirish etadi.Jamoa erdamida shaxsning har tamonlama harakati unda duneni anglash va uni tulaqonli talqin etish, inson-parvarlik va hakorlik tuyg`ularning yuzaga kelishi va rivojlanib borishi amalga oshiriladi.
4. Tarbiya jarayoni kup qirrali jarayon bulib,unda tarbiya mohiyatini eritishga xizmat qiluvchi ichki va tashqi (su`bektiv va o`bektiv) omillar kuzga toshlanadi. Su`bektiv omillar shaxsning ichki ixtiejlari, qiziqishlari, haetiy munosabatlarini anglatishga erdam bersa, ob`bektiv omillar shaxsning haet kechirishi, shakillanishi, haetiy muammolarni ijobiy hal etish uchun sharoit yaratadi. Tarbiya faoliyatining mazmuni yunalishi va shaqli o`bektiv sharoitlar bilan qanchalik mutanosib kelsa, shaxsni shaqllantirish borisida shunchalikmuvafaqqiyatga erishiladi.
Tarbiya jarayoni yana bir xususiyati uning uzoq muddat davom etishidir.Tarbiya natijalari tez sur`atda eki yaqqol kuzga tashlanmaydi. Uzida insoniyat sifatlari namoen eta olgan shaxsni tarbiyalab voyaga etkazishta uzoq muddatli davr talab etiladi. Shaxsning muayyan vaqtning uzida turli-tuman qarashlarmavjudsharoitda harakat qilishi tarbiya jarayonining murakkablashadi. Maktab tarbiyasi shaxs ongini, duneqarashini shaqllantirishda muhim urin tutadi.
Tarbiya jarayonining yana bir xususiyati uning uzliksizligi sanaladi. Maktab tarbiya jarayoni bu Oqituvchi va oquvchilarning birgalikdagi uzliksiz tizimli harakatlari jarayonidir. oquvchilarda ijobiy sifatlarni qaror toptirishda yagona maqsad sari yunaltirilgan, bir-birini tuldiruvchi, boyitib boruvchi, takomillashtiruvchi alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bois oila, ta`lim muassalari,jamaotchilik hamkorligida tashkil etilaetgan tarbiyabiy tadbirlarning uzliksiz utkazilishiga erishish maqsadga muvofiqdir.
Tarbiya jarayonining yaxlitlik tizimliligi xususiyati bir qaror muhim pedagogik talablarga amal qilish oqituvchi va oquvchilar urtasidagi hamkorlikni ehtietkorlik bilan qaror toptirishni talab etadi.
Tarbiyaning yana bir xususiyati shundan iboratki, bu jarayon ikki tamonlama al aloqa xususiyatiga ega bulib unda baloning uzi ham faol ishtiroq etadi.
Demak yuqarida baen etilgan fikr mulohazalarga tayangan halda mavzuga kuydagicha xulosa qilish mukmkin.
1. Tarbiya -esh avlodni muayan maqsad yulida har tamonlama voyaga etgazish unda ijtimoiy ong va xulq - avtorni tarkib toptirishiga yunaltirilgan faoliyat jarayoni bulib,har qanday ijtimoiy tizim va zamonda ijtimoiy munosabatlar mazmunini aniqlash, ularni tashkil etish asosi bulib kelgan.
2. Yosh avlod tarbiyasi turli makon va zamonda muayan maqsad asosida tashkil etiladi. Ijtimoiy tarbiyani yulga quyish jarayonida bir qator vazifalari ijtimoiy tizim mohiyati taraqiet darajasi, ijtimoiy munosabatlar mazmuni, shunindek, jamiyat fuqarolarning duneqarashi, intilishlari orzu niyatlari asosida belgilanadi.
3. Tarbiya jarayonining xususiyatlarini chuqur anglash va ularni inobatga olgan holda tarbiyani tashkil etish oldinga quyilgan maqsadga erishish, shuningdek, vazifalarni ijobiy hal etish imkonini beradi.
SAVOLLAR
1. Tarbiya jarayonini qisqacha tavsiflang
2. Tarbiya maqsad nimadan iborat
3. Tarbiya jarayonining uziga xos xususiyatlarini kursating