Taqrizchilar: Geografiya fanlari doktori, professor

Xalqaro turistlarning tashrifi 1990-2005 yillar (mln. kishi)

Asosiy turistik yo‘nalishlar	1990	1995	2000	2005	Mintaqa va hududlar salmog‘i (%)	Turizmdan kelgan daromadlar (mlrd. dollar)	Bir keluvchi turistdan olingan daromad (dollar)
Butun dunyo bo‘yicha	439	540	687	806	100,0	680	840
Yevropa	265,6	315,0	395,8	441,5	57,2	348,2	630
Shimoliy Yevropa	31,8	40,1	45,8	52,9	7,9	53,8	1020
G‘arbiy Yevropa	108,6	112,2	139,7	142,7	17,9	121,4	850
Markaziy (Sharqiy) Yevropa	31,5	60,0	69,6	87,9	4,7	32,3	370
Janubiy (O‘rtayer den-gizi bo‘yicha) Yevropa	93,6	102,7	140,8	158,6	20,6	140,2	890
Osiyo va Tinch okeani mintaqasi	56,2	82,4	110,5	155,4	20,4	138,6	890
Shimoliy-Sharqiy Osiyo	26,4	41,3	58,3	87,6	10,4	70,8	810
Janubiy- Sharqiy Osiyo	21,5	28,8	36,9	49,3	4,9	33,4	680
Okeaniya	5,2	8,1	9,2	10,5	3,6	24,5	2330
Janubiy Osiyo	3,2	4,2	6,1	8,0	1,4	9,8	1220
Amerika mintaqasi	92,8	109,9	128,1	133,5	21,2	144,6	1080
Shimoliy Amerika	71,7	80,7	91,4	89,9	15,7	107,1	1190
Karib dengizi	11,4	14,0	17,1	18,9	3,0	20,4	1080
havzasi
Markaziy Amerika	1,9	2,6	4,9	6,5	0,7	4,6	700
Janubiy Amerika	7,7	4,7	15,3	18,2	1,8	12,5	690
Afrika	15,2	20,3	28,2	36,7	3,2	21,5	590
Shimoliy Afrika	8,4	7,3	10,2	13,7	1,0	7,0	510
Sahara sahrosi mintaqasi	6,8	13,0	17,9	23,0	2,1	14,5	830
Yaqin Sharq	9,6	13,7	24,2	39,1	4,0	27,6	710

Manba: Vsemirnaya turistskaya organizatsiya (YUNVTO) ©. 2006.
Yevropa turizmi. Yevropa sharqiy yarim sharda joylashgan bo‘lib, uning umumiy maydoni (orollar bilan birgalikda) 10,5 mln. kv.km. tashkil qiladi. Mintaqa turistik resurslarga juda boy bo‘lib yer shari bo‘yicha alohida ajralib to‘radi. Yevropa qirg‘oqlari Atlantika va Shimoliy muz okeani va uning 10 dan ortiq dengizlari bilan yuvilib turadi. Mintaqa hududida 20 ta dan ortiq daryolar, 15 ta katta kichik ko‘llari 25 taga yaqin orollari, 10 dan ziyod tog‘ tizmalari, takrorlanmas vulkanlari, xilma-xil (arktik, antraktik, subarktik, mu’tadil, subtropik) iqlim poyaslari, rang-barang tabiat zonalari azal-azaldan sayyohlarni o‘ziga jalb qilib kelgan.
Yevropa insoniyat sivilizatsiyasining eng muhim, qadimgi o‘choqlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Yevropa xalqaro turizm oqimining ilk bor tashkil etilgan mintaqasidir. Hozirgi vaqtda uning siyosiy haritasida 40 tadan ortiq davlatlar mavjud bo‘lib, ulardan 27 tasi Yevropa Ittifoqi tashkilotiga birlashgan. Bu davlatlarning aksariyat qismi resupublika va 12 tasi esa monarxiya davlat boshqaruviga egadir.
Yevropada dunyoning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan qudratli «sakkizlik» davlatlari (Germaniya, Buyukbritaniya, Fransiya, Italiya va Rossiya Federatsiyasi) joylashgan. Ushbu mintaqada ko‘p kam aholi soniga ega bo‘lmagan juda kichik «mitti davlatlar» (Andorra, Monako, San-Marino, Lixtenshteyn, Vatikan) ham o‘rnashgan.
Xorijiy Yevropa (MDH davlatlaridan tashqari) dunyo aholisining eng zich joylashgan mintaqalaridan biri bo‘lib, uning hududida yer shari aholsinining 8 foizdan ortiq qismi yashaydi. Yevropa dunyoda eng yirik, qadimiy shaharlari, ibodatxonalari, sport inshootlari, ko‘ngil ochar o‘yingohlari, san’at markazlari (teatrlar, muzeylar, san’at galareyalari), dam olish maskanlari, kurortlar, shifobaxsh mineral suvlari, dengiz plyajlari, mehmonxonalar, restoranlar, zamonaviy transport kommunikatsiyalari (aeroportlar, dengiz, daryo portlari, temir yo‘l, avtomobil vokzallari, yuqori sifatli avtomobil yo‘llari, tezyurar poyezdlari va havo kemalari, yuqori klasli dengiz va okean passajir kemalari), rivojlangan bank-moliya tashkilotlari, xilma-xil servis xizmati ko‘rsatuvchi korxonalari barchasi xalqaro turizmning rivojlanishiga juda katta imkoniyatlar tug‘diradi.
Yevropa mintaqasi tabiiy geografik va siyosiy jihatdan G‘arbiy Yevropa, Markaziy (Sharqiy) Yevropa, Shimoliy Yevropa va Janubiy (O‘rta Yer dengizi bo‘yi) Yevropa qismlariga bo‘linadi. Yevropa xalqaro turizmda egallagan salmog‘ining pastligiga qarmasdan, hamon u dunyo turizmning eng asosiy mintaqalaridan bir bo‘lib qolmoqda (54,8%). Buning asosiy sabablari birinchidan mintaqada xilma-xil rekratsion (tabiiy, madaniy-tarixiy) resurslarning mavjudligi, ikkinchidan turizmning rivojlanishi uchun qo‘lay ijtimoiy-iqtisodiy va infratuzilmalar omillari (yuqori darajadagi turmush tarkibi, shahar aholisi salmog‘ining yuqoriligi, transport tarmoqlarining ser qatnovligi) dir. Yana mintaqaning geografik joylashish omili, ya’ni ko‘pgina dunyo mamlakatlariga quruqlik, suv yo‘llari bilan chiqish imkoniyatlarining mavjudligidir. Ushbu mintaqaning eng muhim xususiyatlaridan biri ichki mintaqaviy turistik oqimning ustunligidir. Yevropa bo‘ylab sayohat qilayotgan turistlarning qariyib 9/10 qismi yevropalik aholidir.
Yevropada xalqaro turizmning rivojlanishi bo‘yicha Shimoliy Yevropa mintqasi, undan so‘ng Janubiy (O‘rta Yer dengizi bo‘yi) mamlakatlari (Ispaniya, Italiya, Gresiya va Fransiya) yetakchilik qilib kelmoqda. Bu mintaqada turizmning o‘rtacha yillik o‘sish darajasi 2005-2006 yillarda 6-6,5 foizni tashkil qildi. Turizmning eng past o‘sish darajasi (1-1,4 %) Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari (Polsha, Chexiya, Belgiya, Lyuksemburg, Avstriya)da kuzatildi. Umuman olganda, Yevropa mamlakatlarida xalqaro turizm sohasiga aknchagina to‘sqinlik qilgan omillardan biri bu mintaqada iqtisodiy konyukturaning o‘zgarishi, ya’ni yevro pul birligiga o‘tishi bilan ifojalanadi.
Jadval 4.

Yevropa mamlakatlari bo‘yicha xalqaro turistlarning tashrifi (2005 yil)

Asosiy turistik yo‘nalishlar	Keluvchi turistlarning umumiy soni (mln.kishi)	Hissasi (%)	Keluvchi turistlardan olingan daromad (mln. dollar)	Hissasi (%)
Yevropa	441,5	100,0	348234	100,0
Avstriya	19,9	4,5	15467	4,4
Belgiya	6,7	1,5	9863	2,8
Bolgariya	4,8	1,1	2401	0,7
Xorvatiya	8,5	1,9	7463	2,1
Chexiya	6,3	1,4	4631	1,3
Fransiya	76,0	17,2	42276	12,1
Germaniya	21,5	4,9	29204	8,4
Gresiya	14,3	3,2	13731	3,9
Veneriya	10,0	2,3	4271	1,2
Irlandiya	7,3	1,7	4744	1,4
Italiya	36,5	8,3	35398	10,2
Niderlandiya	10,0	2,3	10475	3,8
Norvegiya	3,9	0,9	3441	1,0
Polsha	15,2	3,4	6284	1,8
Portugaliya	11,6	-	7931	2,3
Rossiya	19,9	4,5	5466	1,6
Ispaniya	55,6	12,6	47891	13,8
Shveysariya	7,2	1,6	11040	3,2
Turkiya	20,3	4,6	18152	5,2
Ukraina	15,6	-	3125	0,9
Buyukbritaniya	30,0	6,8	30669	8,8

Manba: Vsemirnaya turistskaya organizatsiya (YUNVTO) ©. 2006.
Fransiya hozirgi kunda Yevropada eng ko‘p turistlar kelib ketuvchi mamlakat bo‘lib hisoblanadi. 2006 yilda Fransiyaga tashrif buyurgan turistlarning umumiy soni 76 mln. kishidan ortiqdir. Eng ko‘p kelib-ketuvchi turistlar Germaniya, Buyukbritaniya, Belgiya, Lyuksemburg mamlakatlari fuqarolaridir. Fransiyaga kelibketuvchi turistlarni jalb etuvchi asosiy turistik resurslar mamlakatning xilma-xil, boy tabiiy resurslari (Alp tog‘lari, Yassi tog‘lar, karst platolari, past tekisliklar, daryo vodiylari, yam-yashil o‘rmonlaridir. Fransiyaning asosiy g‘ururi bo‘lgan takrorlanmas dengiz qirg‘oqlari 3 ming km masofaga cho‘zilib ketgan. Mamlakatning granit qoyalari (Britaniya), Atlantika okeani qirg‘oqlaridagi uzundan-uzoq qumli tepalar tizmasi, baxmalsimon Mayin qumli cho‘milish plyaj (joy)lari va o‘rtayer dengizining moviy rangli qo‘ltiq (ko‘rfaz)lari hamda Fransiyani son-sanoqsiz madaniy, tarixiy, arxitektura yodgorliklari tashrif buyurishgan sayyohlarni o‘ziga rom qoldiradi.
Parij shahri mamlakatda turistlarning kelishi bo‘yicha birinchi o‘rinni egallaydi. Shaharda dunyoga mashhur bo‘lgan Eyfel minorasi, Notr-Dam ibodatxonasi, eng yirik Luvr muzeyi, Napolyon Bonapart qabri, Lyuksemburg va Tyuirli bog‘lari, Disleylend ko‘ngil ochar, dam olish manzilgohlari, ilm – fan markazi Lya Vilett shahri kabilar beqiyos, son-sanoqsiz sayyohlarni o‘ziga chorlaydi.
Yevropada xalqaro tashrif buyuruvchi turistlarning umumiy soni bo‘yicha Fransiyadan keyingi o‘rinni Ispaniya va Italiya davlatlari egallaydi. 2005 yilda birgina Ispaniyaga keluvchi turistlarning umumiy soni qariyib 56 mln. kishiga yetdi. Ispaniyaga tashrif buyuruvchi turistlarning aksariyat qismi G‘arbiy Yevropa jumladan, Germaniya, Buyukbritaniya, Islandiya, Irlandiya mamlakatlari fuqarolaridir. Ispaniya xorijiy sayyohlarga plyajlari dam olishdan tashqari keng ko‘lami ekskursiya dasturlarini taklif qilib kelmoqdalar. Mamlakatdagi asosiy turistlar oqimi Salvador Dali teatr muzeyi (Fregeyros sh.), Prado muzeyi (Madrid sh.), Ispaniya qiroli rezidensiyasi (Ekskorial sh.), ochiq osmon shahar – muzeyi (Toledo sh.)lariga yo‘naltirilgan.
Keluvchi turistlar umumiy soni bo‘yicha Yevropada Italiya davlati uchinchi o‘rinni egallaydi. 2005 yilda Italiyaga keluvchi turistlar soni 36,5 mln. kishini tashkil qildi.
Italiya o‘zining xilma-xil arxitektura yodgorliklari, madaniyati, rassomlik, haykaltaroshlik san’ati bilan dong taratgan mamlakatdir. Italiyaga ko‘proq Fransiya, Germaniya, Shveysariya, Avstriya, Harvatiya, Sloveniya, Serbiya va Chernogoriya mamlakatlari fuqarolari tashrif buyurishadilar. Mamlakatda turistlar ko‘proq Venesiya, Florensiya, Pizu, albatta Rim shaharlariga borishga intiladilar. Turistlarning to‘xtovsiz oqimi Vatikanga borib ziyorat amallarini bajo keltirish uchun harakat qiladilar.
Yevropada xorijiy sayohatga chiquvchi davlatlar o‘rtasida Germaniya alohida o‘rin egallaydi. Bu yerda chet ellarga chiquvchi turistlar soni yiliga o‘rtacha 5 % ga o‘smoqda. BTT ma’lumotlariga ko‘ra, Germaniya turistlarning xorijiy sayyohatga chiqishi 2020 yilga borganda ikki barobarga o‘sishi kutilmoqda va uning umumiy soni 163,5 mln. kishi (chiqishi)ga teng bo‘lishi mo‘ljallangan.
So‘ngi yillarda turistlarning chet ellarga sayohatga chiqishi bo‘yicha Chexiya davlati, Fransiya, Italiya, Ispaniya, Niderlandiya kabi mamlakatlarni orqada qoldirib ketdi. Turizm bozori Yevropaning Polsha, Vengriya, Ruminiya, Sloveniya kabi mamlakatlarida ham tezkorlik bilan rivojlanib bormoqda.
Osiyo turizmi. Osiyo yer sharining eng katta qit’asi bo‘lib, uning maydoni atrofidagi orollar bilan birga 43,5 mln. kv. km. ga yaqin. Aholisi 3,8 mlrd. kishi atrofida Osiyo va Yevropa qit’alari orasidagi quruqlik chegaralari shartlidir. Osiyo tabiati nihoyatda xilma-xilligi bilangina emas, balki keskin tafovutlari bilan ham ajralib turadi. Yer sharidagi eng baland tog‘ cho‘qqisi – Jomolungma (8848 m) va quruqlikdagi eng chuqur botiq O‘lik dengizi (-395 m) shimoliy yarim sharning sovuqlik qutbi (Oymakonda) va Mesopotamiyaning jazirama issiq o‘lkalari shu yerdadir. Qit’aning shimolida Arktika sovuq sahrolari joylashgan bo‘lsa, janubidanam ekvatorial o‘rmonlar joylashgan. Osiyoda yer yuzasining 3/4 qismi yassi tog‘liklardan, tog‘liklardan va tog‘ tizmalaridan iborat bo‘lib, tez-tez zilzilalar takrorlanib turadi.
Xalqaro turizm bozorida Osiyo – Tinch okeani turizmi juda tezkorlik bilan rivojlanib borayotgan mintaqalardan hisoblanadi. Birgina 2005 yilda keluvchi turistlar soni mintaqa bo‘yicha 154,3 mln. kishiga yetdi va uning salmog‘i 19,2 % ga ko‘paydi. Mintaqada so‘ngi 15 yil ichida (1990-2005 yillar) keluvchi turistlar soni 2,6 barobarga oshdi. 2005-2006 yillarda mintaqaga keluvchi turistlarning o‘sish darajasi 7,6 % ni tashkil qildi. Ayniqsa, yuqori darajadagi o‘sish Shimoliy-sharqiy Osiyo (10,3 %), Janubiy Osiyo (10,1 %) va Janubiy-sharqiy Osiyo (9,0 %) mintaqalarida kuzatildi. Shuni ta’kidlash joizki, Osiyo va Tinch okeani mintaqasining ayrim hududlarida keyingi yillarda parranda gripining tarqalishi (2003 y.) turistlar oqimining qisqarishga sabab bo‘ldi. Umuman olganda, Osiyo va Tinch okeani mintaqasi o‘zining takrorlanmas rekratsiya resurslari va tabiat manzaralari bilangina emas, balki yuqori darajadagi servis xizmati bilan ham alohida ajralib turadi. Mintaqada turizmga sarflanadigan harajatlar miqdori Yevropa va Amerikaga nisbatan anchagina kamligi bilan haraterlanadi. Xalqaro turistlar soni mintaqada 1970 yilga nisbatan 17 barobarga, turizm sohasidan keladigan daromadlar esa 75 barobarga ko‘payganligi bilan ifodalanadi. Yani ushbu mintaqa uchun harakterli bo‘lgan alomat Yevropa singari ichki turizmning ustunligidir.
Jadval 5