Taqrizchilar: Geografiya fanlari doktori, professor

9.4. Bilimni boshqarish tizimi

Hozirgi paytda AQShda axborot sohasi xodimlari 50 % dan ko‘proqni tashkil qiladi. Yangi axborot texnologiyalari ikki prinsipga asoslangan.
Hamma klassdagi kompterlar tayyorlanmagan dasturlari keng ommasi uchun qo‘l yetadigan bo‘ladi (oxirgi foydalanuvchilar): boshqaruvning umumiy vazifalarini bajarish chog‘idagi iyerarxin taqsimlanishda kompyuterlar odamlar kommunikatsion munosabatlariga ulangan bo‘lishi kerak. Ular faoliyatidagi bu jarayonlar axborotlarni qayta ishlashning qog‘ozsiz eng yangi texnolgiyalari asosida global va lokal tarmoqlar yaratish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Kompyuterlarning eng yangi avlodi loyihalari yangi axborot texnologiyalarini joriy etish ham salohiyat nazariyasi yirik yutuqlari tufayli amalga oshiriladi. Bunda maxsus dastur apparatlar bilan imzolangan vositalar, kompyuterlar xususiyatlari tushuniladi. Ular inson ijodiy faoliyati jarayonlari natijasida tug‘iladi. Bu holda qaror sifati, mazkur vaziyatda mosligi butunlay va to‘liq tegishli fanlar sohasida mutaxassislarning ishlariga bog‘liqdir.
Hozirgi vaqtda sun’iy intellektual bo‘yicha ishlanmalar va nazariyada to‘rt yo‘nalishni ajratish mumkin:

• 
  ijodiy jarayonlarni imitatsiya qilishga urinish va nazariya;
  
• 
  kompleks interfeys diologik nazariyasi, ya’ni oxirgi foydalanuvchi uchun kompyuter bilan muloqat vositasi nazariyasini yaratish;
  
• 
  kompyuterlarni ichki «intellektualizatsiya»sini oshirish vositalari;
  
• 
  maqsadga yo‘naltirilgan robotlar xulqi nazariyasi.
  

Ijodiy jarayonlarni imitatsiyalash sohasida ishlanmalar o‘yin vazifalarida (shaxmat, shashka va boshqa), musiqiy asarlar sintezida, avtomatik tarjimalarda, matnlarni sintez va nutq tahlilida hisoblash vazifalarini yechish uchun kompyuterdan foydalanish bilan bir vaqtda boshlandi. Ijodiy vazifalarning katta qismini dasturlashtirish asosida ikki psixologik fikrlash modeli (yoki gipotezalar)ni ko‘rib chiqish mumkin:

1. 
   Labirint modeli XX asr boshida E. Torndayk tomonidan olg‘a surilgan. Uning mohiyati shundaki, ayrim labirintlarda yo‘lni qidirish maqsadga erishish imkoniyatidir. Uning muvaffaqiyati istiqbolsiz va istiqbolli variantlarni hisoblash orqali maqsadga erishish bilan kesishgan evristik (algoritimlar) usullar takomillashuviga bog‘liq (masalan, shaxmat dasturlari).
   
2. 
   Sementik model, asosida har qanday ijodiy jarayon boshlang‘ich va maqsadli vaziyatga tarkibiy tafsilot yozilgan mavjud hol degan faraz yotadi. Boshlang‘ich va maqsadli vaziyatni qo‘shish vazifasini yechish yo‘li yotgan o‘sha imkoniyat labirintidir. Agar tarkib ostida butunlik tushunilsa, ayrim obrazlarni olib boruvchini tashkil qiladigan ajralmas tasavvur kvant bilimlar hisoblanadi. Kompyuterlarning ichki intellektualizatsiyasi bo‘yicha ishlar sohasida hal qilinayotgan vazifalarni ajartishda yutuqlar bor. Shuningdek ma’lumotlar oqimlarini boshqarishni hisoblashga o‘tish yo‘li mavjud dasturlarga o‘tish komanda bosqichlari emas, balki ob’ektlarga nisbatan tasdiqlar to‘plamiga o‘tishdir. Unda topshiriqdagi ishtirokchilar va ular o‘rtasidagi munosabatlar qatnashadi. Bu barcha choralardagi o‘xshashlik komptyuterlar unumdorligini oshiradi.
   

Intellektual interfeys oxirgi foydalanuvchi uchun kompyuterning quyidagi xususiyatlarni yuzaga chiqarishga imkon beradi: ayrim tabiiy tildagi o‘z fani sohasida tildan chetga chiqmasdan mutaxassislar imkoniyatlarga ega bo‘lishlari kerak:

• 
  ma’lumotlar ba’zasida (bilimda) zarur hujjatlar va faktografik axborotlarni qidirishni amalga oshirish;
  
• 
  kompyuterda bilimlarni akkumulirlashganidan foydalanib fanlar sohasi haqida axborot olish, murakkab tizimlarida jarayonlar diagnostikasi va tanib olishni amalga oshirish, mantiqiy xulosalar chiqarish;
  
• 
  rejaviy va boshqaruv vazifalarni ularni qo‘yilishi bo‘yicha (tafsilotlariga ko‘ra) va tegishli matematik modellar bazasida mavjud ma’lumotlarga qarab hal etish; muammolar tafsiloti bo‘yicha fan sohasi tilida matematik modellar avtomatik qurilishini ta’minlash va hisob-kitob dasturlarini avtomatik sintez qilish.
  

Sun’iy intellekt funksiyasini amalga oshiruvchi intellektual interfeysda to‘rt kompanentni ajratish mumkin. Bosh komponent – fan sohasida fikrlashning semantik modeli, u kompyuterda aks etgan bilimlar tizimi asosidagi tasavvurlarga qurilgan, ma’lumotlar bazasi va bilimlar bazasidan iborat. Bilimlar bazasi deklorirlangan bilimlar fragmentlari (kvantlar), (xotirada saqlangan ma’lumotlardagi axborotlar) va olinadigan bilimlar mazmuniga ega. Ular dasturlar va apparatlar, ob’ektlar haqida, fanlarda, hodisa, jarayonlar natijalarida hosil bo‘ladi. Bu bilimlar fragmentlari kompyuterda maxsus belgilangan grafiklar ko‘rinishida turli-tuman semantik tarmoqlarda amalga oshiriladi. Ma’lumotlar bazasi aniq ma’lumotlar mazmuni va bilimlar fragmentlari harakteristikasiga ega. U yoki bu aniq vaziyatda fan sohasida bozor sharoitida faoliyat ko‘rsatadi va ishlab chiqarish quvvatlari (o‘tkazish qobiliyati) ni taraqqiy ettirish, kadrlar tayyorlashga xizmat qiladi.
Yangi axborot texnologiyalarida asosiy rol biznes-reja vazifasini amalga oshiruvchi tizimlarga tegishlidir. Axborot menejmenti va axborot texnologiyalarini doimiy ravishda takomillashtirib borish darajasining o‘zi ham undan kam ahamiyatga ega emas.