Taqdimoti XX аsrning birinchi yarmidа Shаrqiy Turkistоn, Tibеt, Оltоy хаlqlаrining ijtimоiy-siyosiy vа mаdаniy hаyoti. Reja

1937 yilda

• milliy-ozodlik harakatlari yangicha tus oldi. Koshg‘ar Xo‘ja Niyoz hoji otryadlari tomonidan egallanadi, lekin endi Islom Respublikasini qayta tiklash haqida so‘z ketmas edi. Oltoy ko‘ngilli armiyasining bir qismi Sovet Ittifoqiga qaytib ketadi, bir qismi instruktor sifatida qoladi.

Xo‘ja Niyoz

• gubernator o‘rinbosari etib tayinlanadi, lekin keyinchalik u ham qatag‘on qilinadi. Koshg‘ar shahrini ozod qilgan qo‘zg‘olonchilar Urumchi tomon harakat qildilar. Hal qiluvchi janglar Qorla va Qorashahar shaharlarida bo‘lib o‘tadi.

Hal qiluvchi janglar

• Qorla va Qorashahar shaharlarida bo‘lib o‘tadi. Xitoysovet birlashgan qo‘shinlari qo‘zg‘olonni bostirishga erishdi. Shundan so‘ng butun Sharqiy Turkiston bo‘ylab ommaviy qatag‘onlar bo‘lib o‘tadi. Ammo mahalliy aholi ozodlik uchun kurashni to‘xtatgani yo‘q. Uyg‘urlar, qozoqlar va Ili o‘lkasi mug‘ullari ayniqsa, jiddiy qarshilik ko‘rsatdilar

Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (111 bet)
ularning bir qismi janglarda halok bo‘ldi, bir qismi Shen Shitsay xizmatiga o‘tib ketdi. Keyinchalik, ulardan shakllantirilgan rus diviziyasi, Sovet Ittifoqining qarshiligiga qaramay, tarqatib yuborildi.
Uning o‘z valyutasi mavjud bo‘lib, qizig‘i uning barqarorligi SSSR Davlat banki tomonidan ta'minlanar edi. Oq gvardiyachilarga to‘xtaladigan bo‘lsak,
Sinszyan, ya'ni Sharqiy Turkiston viloyati Chan Kayshi boshliq Xitoy markaziy hokimiyatiga nomigagina bo‘ysunardi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (112 bet)
1941 yilda qozoqlar bosh ko‘tardilar. Qo‘zg‘olonga Shen Shitsay hukumatining yaylov va suv o‘rinlarini o‘troq dehqonlarga – dungan va xitoyliklarga olib berishi sabab bo‘lgan edi.
Qo‘zg‘olonchilarga qarshi artilleriya, tank va aviatsiya ishga tushirildi. Qo‘zg‘olon rahbarlari orasida xiyonat sodir bo‘lgach,
qo‘zg‘olonga Ospan Islom o‘g‘li, u qo‘zg‘olonchilarning eng katta guruhlaridan biriga rahbarlik qiladi, hamda Qalibek Rahimbek o‘g‘li rahbarlik qildilar.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (112 bet)
1944 yili iyul oyida Ulastay tog‘larida Fotih, G‘ani, Akbar, Rafiq, Sayit, Nurum, Usmon va Hamit kabi
botirlarning boshchiligida qo‘zg‘olon boshlanib milliy ozodlik inqilobi Ili tog‘larigacha kengaydi
Gomindan hukumati tarafidan "olti o‘g‘ri” deb atalgan uyg‘ur, qozoq va tatarlardan tarkib topgan mazkur qurolli partizan
qo‘mondonlarining nomi tez orada Ili vohasiga va boshqa joylarga ham tarqalib
ularning qo‘shini kengayib, 7 oktyabr kuni Nilg‘i shahri ular tarafidan ozod qilindi.
1944 yil 8 noyabrda G‘ulja shahridagi yashirin harbiy-inqilobiy qo‘mita qurolli qo‘zg‘olon boshlash haqida e'lon qildi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (113 bet)
Sharqiy Turkiston Jumhuriyati hukumatining bosh kotibi hamda ozodlik tashkilotining a'zolaridan biri bo‘lgan Abdurauf Mahsim Ibrayimining aytishicha, Nilg‘i partizanlari jiddiy harakat qilgan vaqtda
1944 yili aprel oyida G‘ulja shahrida sovet razvedkasi yordamida asos solingan Sharqiy Turkistonni ozod qilish tashkiloti - "Ozodlik tashkiloti” maxfiy turda G‘ulja qo‘zg‘oloniga tayyorgarlik qilgan edi.
Nilg‘i ozod qilinganidan keyin G‘ani va Fotih botirlar boshchiligidagi G‘ulja xalqi Nilg‘i qo‘zg‘olonchilarini asos qilgan holda 8-12 noyabr kunlaridagi qo‘zg‘olon davomida G‘ulja shahridagi Lyangshong va boshqa hududlarni ozod qilish natijasida butun shaharni ozod qildi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (113 bet)
1944 yil so‘nggida Beriyaning buyrug‘i bilan SSSR NKVD qoshida maxsus xizmat bo‘limi tashkil etiladi. Bunday maxsus guruh komandirlaridan biri Jarkent shahridan tatar Fotih Muslimov edi. Keyinchalik u Sharqiy Turkiston respublikasi harbiy tizimida katta lavozimlardan birini egalladi.
Atigi bir necha kun ichida Ili o‘lkasining barcha strategik muhim punktlari gomindanliklardan ozod qilindi. Xitoy garnizonlari yo‘q qilindi. Urumchidan yordamga kelgan xitoy qo‘shini mag‘lubiyatga uchraydi. Barcha xitoy bo‘lmagan millat vakillari bu safar ham birlashib harakat qildilar.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (113 bet)
1944 yili 12 noyabr kuni G‘ulja shahrida Alixon to‘ra boshchiligidagi "Ozodlik tashkiloti” uyg‘ur, qozoq va qirg‘iz klubida majlis o‘tkazib
Sharqiy Turkiston Jumhuriyati muvaqqat hukumatini qurganligini tantanali ravishda e'lon qildi hamda Sharqiy Turkiston Jumhuriyatining oy yulduzlik bayrog‘ini osdi. U Sharqiy Turkistonning uchta okrugi
Tarbag‘atoy
Ili
Oltoy okruglari
tashkil topdi
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (114 bet)
Majlisda Sharqiy Turkiston jumhuriyati hukumatining a'zolari tayinlandi.
o‘zbek marshal Alixon To‘ra Sog‘uniy rais (respublika prezidenti)
uyg‘ur aslzodalaridan biri Hakimbek xo‘ja uning birinchi o‘rinbosari
qozoqlardan bo‘lgan Abulxayr To‘ra ikkinchi o‘rinbosari
Abdurauf Mahsim bosh kotib va boshqa 16 kishi hukumat a'zoligiga saylandi
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (114 bet)
*

• 1945 yil aprel oyida Sharqiy Turkiston Milliy armiyasi tuzildi

*

• Sovet general-mayori Ivan Polinov bosh qo‘mondon bo‘lib oladi

*

• U esa o‘z navbatida, NKVD general-mayori Vladimir yegnarov ko‘rsatmalarini bajarardi

*

• Shtab qo‘mondoni etib general V.Mojarov tayinlandi

*

• Uyg‘ur Zunnun Toipov armiya qo‘mondoni o‘rinbosari lavozimiga tayinlandi.

Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (114 bet)
1949 yili dunyodagi vaziyat, sovuq munosabatlar va Xitoydagi umumiy vaziyat o‘zgardi.
Stalin hukumati Xitoy kommunistlari bilan oshkora hamkorlashish hamda Xitoy kommunist hokimiyatini yoqlash va yordam berish orqali yangi kommunist Xitoyni
sotsializm lagerining muhim a'zosi sifatida Amerika boshliq g‘arb davlatlari bilan bo‘lgan kurashda tayanch kuch qilib foydalanish strategiyasini tanladi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (115 bet)
Natijada, Stalin hukumati Sharqiy Turkiston masalasini Xitoyning ichki ishi tariqasida bartaraf qilishga rozi bo‘ldi.
Ayni paytda Xitoy kommunistlarining Xitoy xalq jumhuriyatining qurilishini tezda e'lon qilib, buning uchun Ili hukumati va Urumchi hukumatining xitoy kommunist hokimiyatiga bo‘ysunishi yo‘lida harakat qildi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (115 bet)
Ili hukumati yakson qilindi va 1949 yil oktyabr oyida Xitoy ozodlik armiyasi Urumchiga kirdi va Ili hukumatining
Sayfiddin Aziziy boshliq rahbarlari o‘zlarini Xitoy kompartiyasi va hukumatining rahbarligini qabul qilganliklarini e'lon qilishdi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (115 bet)
Habibulloxon 1872 yilning 3-iyunida Toshkent shahrida dunyoga kelgan. Afg’oniston amiri Abdurahmonning katta o’g’li bo’lgan. U 1904 yilda harbiy akademiya tashkil etgan. U qonunchilik soxasida o’zgarishlar qilgan. 1905-yilning 21-martida Britaniya bilan bitim tuzadi. Unga ko’ra Afg’oniston mustaqil tashkil siyosat yuritishdan voz kechadi.
Birinchi jahon urushi boshlangach, amir Habibullo Afg‘onistonning neytralitet (betarafligi)ini e'lon qildi.
Mamlakat ichkarisidagi murakkab siyosiy vaziyatga qaramay, afg‘on amiri neytrallikni saqlashga harakat qildi. Afg‘on amiri Habibullo urushni "buyuk balo, musibat" deb ifodaladi hamda
"Hozirgi kunda faqat neytral davlatlargina baxtlidirlar va qat'iy neytralitet (betaraflik) Afg‘oniston uchun katta foydadir", degan edi
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (118 bet)
Mamlakatda mavjud ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tartiblarga qarshi kuchlar ham vujudga keldi. Bu kuch «Yosh afg‘onlar harakati» deb atalgan. Ularning maqsadi davlat mustaqilligiga erishish va erkin tadbirkorlik munosabatlarini qaror toptirish edi.
1
“Yosh afg‘onlar” va “eski afg‘onlar” qarashlaridagi farqlarga qaramay, bu ikki olamning har biri Habibulloni yuzaga kelgan halqaro vaziyatdan Afg‘onistonning Angliyaga qaramligidan qutulish uchun foydalana olmasligida ayblar edilar.
2
Habibulloni, shuningdek, urush so‘ngiga kelib, Britan Hindistonini afg‘on bozorida milliy manfaatlarga zid o‘laroq monopoliyani egallagani, davlat mablag‘larini o‘z shaxsiy ehtiyojlari uchun sarflagani hamda inglizlarga qarshi kurashgan ishtirokchilarga repressiya qo‘llashda ayblar edilar.
3
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (119 bet)
Mahalliy aholi orasida yosh afg‘onlar ruhida tarbiyalangan Habibulloxonning uchinchi o‘g‘li Omonullohxon tobora shuhrat qozona boshladi. 1919 yil 20 fevralda amir Habibulloxon saroy fitnasi oqibatida o‘ldiriladi
Nasrullo boshliq eski afg‘onlar bilan taxt uchun bo‘lgan uzoq kurashlardan so‘ng Omonullohxon taxtga ko‘tarildi. U yosh afg‘onlar harakati bilan mahkam bog‘langan edi.
Omonullohxonning taxtni egallashiga uning mamlakatni mustaqillikka olib chiqishi va ichki islohotlar o‘tkazishini va'da qilganidan so‘ng Qobul aholisi va armiyaning unga bergan yordami katta rol o‘ynadi.
Dоniyorоv А.Х. Mаrkаziy Оsiyo хаlqlаri tаriхi. O‘quv qo‘llаnmа. −T., TDSHI, 2014. (119 bet)
Omonullaxon Amir Habibulloxonning uchinchi o’g’li, Qobul shahrining sardori bo’lgan. 1919-yil 27-fevraldan 1926-yil 7-iyungacha amir, 1926-yil 7-iyundan 1929-yil 14-yanvargacha Afg’oniston shohi bo’lgan.
Qo’zgólon natijasida avval Qandahorga, u yerdan esa Italiyaga o’tib ketadi. Shvetsariyaning Tsyurixe shahrida vafot etadi.