Tangrichilik

1. 
   Tangrichilik turkiy xalqlar va moʻgʻullarning qadimgi dinidirturkiy paganizm, deb ham ataladi. Tangriga ibodat etish bilan birga bu murakkab din animizm, shomonchilik va totemizm unsurlarini ham oʻz ichiga oladi.
   
   Tangrichilik — qadimiy turkiy va qadimiy oltoy xalqlari dini. Qadimda Shumer davlatida (mil. av. 3ming yillik) Tangrip sajda qilganlar. Til va etnik jarayonlar taraqqiyotining nostratik (borey) konsepsiyasiga asoslangan tadqiqotchilar fikricha, 5—6 ming yillar muqaddam qad. Shumerdan Oltoygacha boʻlgan ulkan hududda protooltoy qabilalari yashagan. Kdd. shumerlar kad. turk tiliga yakin boʻlgan protooltoy tili laxjasida soʻzlashganlar. Shu davrda T. protooltoy xalklarining eng kad. dini, insoniyat tarixidagi ilk monoteistik dinlardan biri sifatida shakllangan. Mil. av. 2ming yillarda Mesopotamiyaga qad. somiy, mil. av. 1ming yillikda hozirgu Eron, Afgʻoniston va Turon tekisligi hududlariga oriy qabilalari kirib kelishi natijasida protooltoylarning  qismi oloy, Sayan togʻlari, hozirgi Shim. Xitoy, Mongoliya va Sibir tomonga ketishga majbur boʻlishgan va bu yerda oltoy xalqlari sifatida shakllangan. Ilgarigihududa qolgan qismi xalqlarga muayyan darajada qoʻshilib keyin paydo boʻlgan boshqa dinlarni (zardushtiylik, buddizm, yahudiylik , xristianlik) qabul qilishgan.
   

2.
Qadimgi turkiylar e’tiqodiga ko’ra butun borliq ustiga yagona hukmdor tangixon o’ziga bir qator ko’makchi mabudlarni ham yaratganlumladan ular UMay erlig yer, to’fon, mamaqaldiroq, chaqmoq, , yomg’ir va kamalak mabudlari edi. Tangrixon yer va boshqa guruhlar bilan yer osti olamini ishlarini hal qilib brcha jonzotlarning umrini belgilagan. Yerdagi hayotning sababchisi ayol qiyofasidagi, Umay deb ataluvchi mabuda “Hayot onasi” deb e’zozlangan. Bundan tashqari Umay - honadon o’chog’I farzandlar, xomilador ayollarning homiysiTurkiy xalqlarda esa, hosildorlik mabudasi sifatida ham e’zozlangan.

Erka jinsidagi erlig o’lim sababvchisi bo’lib, uning makoni yer osti olami hisoblangan. Uni yer osti dunyosini boshqaradigan insonlarga o’lim habarini yetkazib ularni jonini oladigan iloh sifatida ham bilganlar. Inson boshqa mavjudodlardan farqlanib turishi uchun tangri unga ruhiy kuch bo’lgan “Qut” ruhini ato etganiga ishongan.

Agar inson tabiatga zarar yetkazsa, unda tabiat ruhlarining roziligiga erishishi uchun qurbonlik keltirishi zarur bo’lgan. Qurbonliklar ulkan tog’lat yoki daryolar oldida hammani ko’z oldida o’tkazilgan. U dinda mabudlar daraxtlar orqali oziqlanadideb, e’tiqod qilingani sababli qurbonlik qonlaro darxtlar ostiga quyilgan. Odamlar tabiat ruhlarini ‘zlariga hamkor sifatida qarashgan. Ularni qarindosh yoki ajdodlar ruhlari deb bilishgan.

3. Zardushtiylik, zoroastrizm — miloddan avvalgi 7—6asrlarda vujudga kelgan din. Soʻnggi tadqiqot xulosalariga qaraganda, Oʻrta Osiyo, xususan, Xorazm Zardushtiylikni vatani boʻlgan. Oʻrta Osiyo, Eron, Afgʻoniston, Ozarbayjon hamda Yaqin va Oʻrta Sharqning bir necha mamlakatlarida tarqalgan.

4. Avesto, Ovasto (parfiyoncha: apastak – matn; ko‘pincha "Zend-Avesto", ya’ni "tafsir qilingan matn" deb atala-di) – zardushtiylikning muqaddas kitoblari to‘plami.

5.