Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

F

их

-  ish haqi fondi;  

                    

F

ф

 -  tovarlarni sotishdan olingan foyda  

                    

 

(soliqlar to‘languncha va foydadan boshqa  

                    

 

to‘lanmalar amalga oshirilguncha).  

 

 

Ayrim  iqtisodchi  olimlarning  ilmiy  tadqiqotlarida  moddiy 

xarajatlar  va  mehnat  haqini  moliyalashtirish  uchun  mo‘ljallangan 

pul 

mablag‘lari 

XYuSning 

moliyaviy 

resurslari 

tarkibiga 

kiritilmaydi. Ularning ayrimlari tomonidan esa XYuSning moliyaviy 

resurslari  tarkibiga  hatto  pulli  tushum  ham  kiritilmayotir.  Bunday 

yondashuvlarning noto‘g‘ri ekanligi shubhasiz. 

 

Xorijiy  davlatlarda  pul  tushumi  yalpi  daromad  tarzida  talqil 

qilinadi.  Bu  narsa  XYuS  moliyaviy  resurslari  fondini  shakllantirish 

va  qayta  yangilashda  tushumning  umumlashtirilgan  ahamiyatini 

o‘zida  aniqroq  aks  ettiradi.  Moddiy  xarajatlarni  moliyalashtirish 

uchun  mo‘ljallangan  pul  tushumlarining  bir  qismi,  XYuSning  real 

moliyaviy  resursi  mol  yetkazib  beruvchilar  va  kontragentlarning 

hisobvaraqlariga  o‘tkazilmasdan  uning  aylanmasida  bo‘lgan 

paytda, unga qo‘shimcha daromad keltiradi. 

O‘zbekiston  Respublikasida  bozor  iqtisodiyotiga  o‘tishning 

dastlabki  yillarida  XYuSlarnig  bir-birlariga  o‘zaro  mol  yetkazib 

berish  va  xizmat  ko‘rsatish  bo‘yicha  mablag‘larni  o‘z  vaqtida 

to‘lamaslik  holatlari  avj  olib  ketdi.  Inflyatsiya  darajasi  o‘ta  yuqori 

bo‘lganligi  uchun  o‘sha  davrlarda  bank  kreditlari  stavkasining 

100%  dan  ham  baland  bo‘lganligi  holatida  sotib  olgan 

mahsulotning  pulini  o‘z  vaqtida  to‘lamaslik  shu  XYuS  ga 

noqonuniy,  lekin  qo‘shimcha  daromad  manbai  bo‘lib  xizmat  qildi. 

Shunday holatlar ish haqini o‘z vaqtida to‘lamaslik tufayli ham yuz 

berdi.  Xodimlarga,  ishchi  va  xizmatchilarga  bir  necha  oylab  oylik 

maoshlarni  berishning  kechiktirilganligi  (orqaga  surilganligi)  ba’zi 

bir  “tadbirkor”  va  “bankir”larning  tekinga  boyish  manbalaridan 

biriga aylandi, chunki o‘z vaqtida to‘lanmagan ish haqi mablag‘lari 

ularning  ixtiyorida  bo‘lib,  ulardan  vaqtincha  boshqa  maqsadlarda 

foydalanishlari mumkin edi. 

 

Amortizatsiya 

ajratmalari 

fondi 

XYuSlar 

moliyaviy 

resurslarining  tarkibiy  tuzilmasida  muhim  rol  o‘ynaydi.  Chunki 

bunday  ajratmalar  pul  tushumlaridan  qancha  ajratilganligi  va 

ularning  XYuS  tegishli  hisobvaraqlarida  joylashganligiga  qarab 

XYuSlarning real moliyaviy resurslari bo‘lib hisoblanadi. 

231 

•  XYuSni  moliyaviy  isloh  qilish  dasturini  tuzish  jarayonida 

qanday  tadbirlar  belgilanadi  va  ulardan  qanday  samara  olinishi 

ko‘zda tutiladi? 

•  XYuSni  moliyaviy  isloh  qilish  rejasining  barcha  bo‘linmalari 

nimalarga muvofiqlashtirilishi kerak? 

•  Ishlab  chiqarish-iqtisodiy  va  moliyaviy  faoliyatning  rezerlari 

nimalardan iborat? 

•  Moliyaviy rezervlarni qidirib topishning asosiy usulini ayting. 

•  Moliyaviy  rezervlarni  shakllantirish  omillari  tizimi  qanday 

guruhlarga bo‘linadi? 

•  Moliyaviy,  ishlab  chiqarish  va  boshqaruv  sohalaridagi  eng 

muhim rezerv nimadan iborat? 

•  XYuS  moliyaviy  barqarorligining  ichki  va  tashqi  rezervlari 

qanday omillarga bog‘liq bo‘ladi? 

•  Aktivlarning rentabelligi qanday aniqlanadi? 

•  Fond  qaytimi  ko‘rsatkichining  aniqlanish  tartibi  qanday  va  u 

nimaga tavsifnoma beradi? 

•  Kapitalning faollik koeffitsiyenti qanday aniqlanadi? 

•  Aylanma  mablag‘larning  nisbiy  ozod  bo‘lishi  nimani 

xarakterlaydi va uni qanday aniqlash mumkin? 

•  Moliyaviy  leverij  deb  nimaga  aytiladi  va  u  qanday 

aniqlanadi?  

•  Moliyaviy leverij samarasini olish va uni taqsim 

•  lashning umumiy ko‘rinishi qanday? 

•  To‘lovga  qobillik  koeffitsiyentining  aniqlanish  tartibi  qanday 

va u nimani xarakterlaydi? 

•  XYuSni bankrot deb e’lon qilmaslik uchun qanday omillarga 

alohida e’tibor qaratmoq lozim?  

•  Har bir guruh omillari hisobidan foyda miqdori o‘zgarishining 

hisob-kitobi qanday tarzda amalga oshirilishi kerak? 

•  Tannarx,  baho,  realizatsiya,  realizatsiya  qilingan  mahsulot 

assortimenti omillarining ta’siri ostida foydaning o‘zgarishi qanday 

aniqlanadi? 

•  Moliyaviy isloh qilish jarayonida XYuS faoliyat ko‘rsatishning 

qanday parametrlariga chiqishga harakat qilishi kerak? 

 

 

 

---

232