Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Davlatning  byudjetdan  tashqari  jamg‘armalarini  tashkil 

etish 

tartibi 

va 

shakllantirish 

metodlari. 

Rivojlangan 

mamlakatlarning  ilg‘or  tajribalariga  tayanib  aytish  mumkinki, 

odatda  Davlatning  byudjetdan  tashqari  jamg‘armalari  quyidagi 

shartli ikki yo‘l orqali tashkil etiladi: 

1.  Davlat  byudjetiga  ajratilishi  lozim  bo‘lgan  mablag‘lar

 

hisobidan  muhim  umumjamiyat  ahamiyatiga  ega  bo‘lgan 

muammolarni hal etish uchun ma’lum bir xarajatlarni tashkil etish; 

2.  Davlatning  byudjetdan  tashqari  jamg‘armasini  shaxsiy 

(o‘zlik),  maxsus 

ajratma 

va 

badal 

mablag‘lari 

hisobidan 

shakllantirish. 

Masalan,  qator  davlatlarda  daromadi  cheklangan  va  ijtimoiy 

himoyaga  muhtoj  aholi  qatlamini  moliyaviy  qo‘llab-quvvatlash 

maqsadida  Davlat  byudjeti  ko‘magida  maxsus  ijtimoiy  sug‘urta 

jamg‘armalari  tashkil  etilgan.  Davlatning  byudjetdan  tashqari 

jamg‘armalarini  tashkil  etish,  muqaddam  bizning  tajribamizda 

ma’lum bo‘lmagan, ammo ishlab chiqarishning rivojlanishi, xizmat 

---

492 

faoliyatini  davom  ettirishga  zarurat  bo‘lmagan.  Shu  bois,  maxsus 

jamg‘armalarning  miqdori  va  shakli  doimo  o‘zgarib  turgan,  ya’ni 

davr  taqozosi  va  muayyan  zaruriyatdan  kelib  chiqib,  ehtiyoj 

qolmaganlari  tugatilgan,  yangilari  paydo  bo‘lgan.  Lekin,  tarixiy 

tendentsiya  shuni  namoyon  qilyaptiki,  muayyan  mamlakatda 

ishlab  chiqarish  va  xizmat  ko‘rsatish  sohalari  va  mamlakat 

hududining  kengayishi  munosabati  bilan  davlatning  byudjetdan 

tashqari  jamg‘armalarining  miqdori  ham,  hajmi  ham  o‘sish 

xususiyatiga ega bo‘lgan. 

O‘z  navbatida,  Davlatning  byudjetdan  tashqari  jamg‘armalari 

miqdorining  ortishi  (ko‘payishi)  ma’lum  bir  qiyinchilik  va 

noqulayliklarni  keltirib  chiqargan.  Xususan,  jamg‘arma  qat’iy 

maqsadli  xususiyatga  ega  bo‘lgani  bois,  ayrim  jamg‘armalarda 

moliyaviy 

resurslar 

keragidan 

ortiq 

bo‘lsa, 

ayrimlarida 

yetishmovchiliklar  paydo  bo‘lgan.  Shuningdek,  davlat  ularni 

boshqarish 

va 

muvofiqlashtirishni 

moliyalashtirish 

uchun 

qo‘shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilishga majbur bo‘lgan. Bu, 

o‘z  o‘rnida,  jismoniy  va  yuridik  shaxslarga  qo‘shimcha  moliyaviy 

yuk  hisoblanib,  ular  o‘rtasida  ma’lum  bir  noroziliklarning  paydo 

bo‘lishiga ham olib kelgan. Bunday salbiy holatlarning oldini olish 

uchun markazlashtirilgan davlat shakllanishiga zarurat tug‘ilgan.  

Markazlashtirilgan  davlatning  qaror  topishi  bir  qator  davlat 

jamg‘armalarini  uyg‘unlashtirib,  bir  necha  muammolarning  oldini 

olish imkoniyatini tug‘dirgan.  Jumladan, bir jamg‘armada ortiqcha 

bo‘lgan  moliyaviy  mablag‘larni  ikkinchi  bir  jamg‘armadagi 

yetishmayotgan  moliyaviy mablag‘lar o‘rniga jalb  qilish imkoniyati 

hosil 

bo‘la 

boshlagan. 

Davlatning 

turli 

xil 

fondlarining 

uyg‘unlanishi  asosida  ulkan  bir  markazlashtirilgan  jamg‘arma, 

ya’ni  Davlat  byudjetining  tashkil  etilishiga  asos  solingan.  Davlat 

byudjeti  sekin  asta  har  to-monlama  mustahkamlanib  borib, 

mamlakatning  oliy  organi  uni  ko‘rib  chiqib,  tasdiqlagandan  keyin 

qonun  kuchiga  kirib,  ijro  etish  majburiyati  sezila  boshlandi  (bu 

haqda  mazkur  darslikning  oldingi  boblarida  batafsil  to‘xtalib 

o‘tilgan). 

O‘zbekiston 

Respublikasi 

mustaqillikni 

qo‘lga 

kiritgan 

dastlabki  kunlardan  boshlab,  mamlakatda  Davlat  byudjetini 

mustahkamlash  bilan  birga,  Davlatning  byudjetdan  tashqari 

jamg‘armalarini  ham  tashkil  etishga  zarurat  tug‘ildi.  Bu 

485 

•  Davlat byudjeti xarajatlarining ijrosi to‘g‘risidagi hisobotni; 

•  davlat  byudjeti  tashkilotlarining  debitorlik  va  kreditorlik 

qarzlari to‘g‘risidagi ma’lumotnomani; 

•  Davlat  byudjetidan  moliyalashtiriladigan  davlat  byudjeti 

tashkilotlari  bo‘yicha  tarmoq,  shtatlar  va  kontingentga  doir 

rejaning bajarilishi to‘g‘risidagi hisobotni. 

Tumanlar  va  shaharlar  bo‘yicha  g‘aznachilik  bo‘linmalari 

tegishli tumanlar va shaharlar hokimliklarining moliya  bo‘limlariga 

tumanlar  va  shaharlar  byudjetlarining  kassa  ijrosi  to‘g‘risidagi 

hisobotni taqdim etadi. 

Tumanlar  va  shaharlar  hokimliklarining  moliya  bo‘limlari 

hisobot  davri  uchun  tumanlar  va  shaharlar  byudjetlarining  ijrosi 

to‘g‘risidagi  hisobotni  O‘zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi 

tomonidan belgilangan shakllar bo‘yicha: 

•  yuqori  turuvchi  moliya  organlariga  —  ular  belgilagan