Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

 

 

 

 

 

 

 

281 

 

13-BOB.  XO‘JALIK YURITUVCHI SUBYEKTLARNING 

BAHO SIYOSATI VA BAHOLARNI 

SHAKLLANTIRISH ASOSLARI, MARKETING 

STRATEGIYASINING MOLIYAVIY JIHATLARI 

   

13.1.  Baholarni shakllantirishning obyektiv asoslari 

 

 

Baho 

mohiyat 

jihatidan 

qiymatning 

puldagi 

ifodasi 

hisoblanadi.  Tarmoq  ichidagi  raqobat  natijasida  tovarning 

individual  qiymati  uning  ijtimoiy  qiymatiga  aylanadi  va  uning 

miqdori  mehnatning  ijtimoiy  zaruriy  xarajatlari  darajasi  bilan 

aniqlanadi.  Bozor  qiymati,  ijtimoiy  qiymatdan  farqli  o‘laroq, 

faqatgina  tovarni  ishlab  chiqarish  darajasi  bilan  emas,  balki  uni 

sotish shartlari bilan ham belgilanadi. 

 

Bozor  sharoitida  mehnatning  ijtimoiy  zaruriy  xarajatlari  va 

ijtimoiy  foydalilik  taqqoslanadi,  ijtimoiy  ishlab  chiqarishning  hajmi 

va tarkibiy tuzilmasining ijtimoiy ehtiyojlarga muvofiq (mos) kelishi 

aniqlanadi.  Faqat  ijtimoiy  ehtiyoj  va  ijtimoiy  foydalilik  doirasi-

dagina  xarajatlar  ijtimoiy  zarur  deb  e’tirof  etilishi  mumkin.  Shu 

munosabat  bilan  qiymat  hosil  bo‘lishining  iqtisodiy  chegaralarini 

shakllantirish ijtimoiy foydalilikning funksiyasiga aylanadi. 

 

Demak,  bahoning  asosi  sifatida  maydonga  chiqadigan 

ijtimoiy  zaruriy  xarajatlar  va  qiymat  murakkab  jarayon  natijasida 

vujudga  keladi,  o‘zlariga  turli-tuman  sharoit  va  jarayonlarning

 

ta’sirini sinab ko‘radi. Shunga mos ravishda bahoning modeli ham 

oddiy yoki bir xil bo‘lishi mumkin emas. 

 

Tovarlar  har  doim  qiymat  va  iste’mol  qiymatining  o‘zaro 

yaxlitligidan  iborat.  Tovarning  iste’mol  qiymatini  tovarning 

qandaydir bir ehtiyojni qondirish qobiliyati sifatida tushunish qabul 

qilingan.  Bozor  sharoitida  ishlab  chiqarish  sotib  oluvchilarning 

talablarini qondirish maqsadida iste’mol va buning natijasida tovar 

ishlab chiqaruvchi tomonidan foyda olish uchun amalga oshiriladi. 

Demak,  past  iste’mol  qiymatiga  ega  bo‘lgan  tovarlar  past 

qiymatga  ega  bo‘ladi  va  aksincha,  yuqori  darajadagi  iste’mol 

qiymati  qiymatning  ham  yuqori  darajada  bo‘lishini  ta’minlaydi. 

Shuning  uchun  ham  bahoni  aniqlashda  faqat  tegishli  ne’matni 

ishlab  chiqarish  xarajatlarini  inobatga  olib  qolmasdan,  balki 

---

304 

•  O‘rnatilishi  (belgilanishi)ga  qarab  baholarning  qanday  turlari 

mavjud? 

•  Qanday baholar qat’iy baholar deyiladi? 

•  Joriy baholar deyilganda nima tushuniladi? 

•  O‘zgaruvchan  (“harakatchan”)  baholar  qanday  baholardan 

iborat? 

•  Almashtiriluvchi  (“sakrovchi”)  baholar  qanday  buyumlarga 

nisbatan o‘rnatiladi?  

•  Vaqt  omiliga  ko‘ra  baholarning  qanday  tur  (ko‘rinish)lari 

bo‘lishi mumkin? 

•  Qanday baholarga doimiy baholar deyiladi? 

•  Mavsumiy baholar qanday o‘rnatiladi? 

•  Qanday  mahsulotlarning  bahosi  bosqichli  baholarda 

belgilanadi? 

•  Baholar  xususida  ma’lumotlarni  olish  usuliga  muvofiq 

baholar qanday farqlanadi? 

•  Qanday baholarga ma’lumotnomaviy baholar deyiladi? 

•  Qayerlarda  e’lon  qilingan  baholar  preyskurant  baholar  deb 

ataladi? 

•  Qanday baholar hisob-kitobli baholardir?  

•  Bozor turi (ko‘rinishi)ga bog‘liq ravishda baholarning qanday 

turlari mavjud? 

•  Qanday baholarga auksion baholar deyiladi? 

•  Birja kotirovkalari deb nimaga aytiladi? 

•  Qanday baholar savdolar baholaridan iborat?  

•  Xududiy  bozorlarga  bog‘liqligini  nazarda  tutib  baholarning 

turlari qanday farqlanadi? 

•  Yagona (yaxlit) baholar qayerlarda amal qiladi? 

•  Mintaqaviy baholar qayerlarda shakllanadi? 

•  Qanday baholar mahalliy baholar deyiladi? 

•  Bozorda  davlatning  ta’sirchanligi,  tartibga  solish  va  raqobat 

darajasining  xarakteri  bo‘yicha  baholarning  qanday  turlari 

mavjud? 

•  Qanday baho bozor baholari deyiladi? 

•  Qat’iy baholar qanday baholardan iborat? 

•  Qanday baholar tartibga solinadigan baholar deb ataladi? 

•  Qanday  buyumlarning  bahosiga  prestij  (nufuzli)  baholar 

deyiladi? 

289 

yoki  bir  va  auksionlar  bahosi;  ishlab  chiqarish-texnikaviy 

maqsadlarga  mo‘ljallangan  buyumlar  bo‘yicha  –  jahondagi 

yetakchi  ishlab  chiqaruvchilarning  baholariga  muvofiq;  xalq 

iste’mol  tovarlari  bo‘yicha  –  yetakchi  yirik  kataloglarda  e’lon 

qilingan baholarda aniqlanadi. 

Amaliyotda  ichki  firmaviy  (transfert)  baholar  degan 

tushuncha ham mavjud. Bunday baholar bir firmaning bo‘linmalari 

yoki bir assotsiatsiya tarkibida bo‘lgan bir necha firmalar o‘rtasida 

mahsulotlar sotilganda qo‘llaniladi. 

Baholarning 

yana 

bir 

turi 

bor. 

Ularning 

nomi