Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Vaqt  omiliga  ko‘ra  baholarning  quyidagi  turlari  bo‘lishi 

mumkin: 

•  doimiy baholar; 

•  mavsumiy baholar; 

•  bosqichli baholar. 

Amal 

qilish 

muddatlari 

oldindan 

kelishilmagan 

(belgilanmagan) baholar doimiy baholar deyiladi. 

Mavsumiy  xaraktyerga ega  bo‘lgan  tovarlarga  nisbatan 

o‘rnatilgan  baholar  mavsumiy  baholar  deb  ataladi.  Bunday 

baholar  sotishning  dastlabki  bahosiga  nisbatan  ustama  yoki 

chegirmani  qo‘llash  yo‘li  bilan  aniqlanadi  va  mavsum  mobaynida 

amal qiladi. 

Dastlabki  aniqlangan  shkalaga  muvofiq  ravishda  oldindan 

belgilangan holatlarda bosqichma-bosqich pasaytiriladigan tarzda 

aniqlanadigan  mahsulotlarning  bahosi  bosqichli  baholarda 

belgilanadi.  

Baholar  xususida  ma’lumotlarni  olish  usuliga  muvofiq 

baholar quyidagicha farqlanadi:  

•  ma’lumotnomaviy baholar; 

•  preyskurant baholar; 

•  hisob-kitobli baholar. 

Kataloglar, 

preyskurantlar, 

iqtisodiy 

jurnallar, 

ma’lumotnoma(spravochnik)lar  va  boshqa  maxsus  adabiyotlarda 

e’lon  qilinadigan  baholar  ma’lumotnomaviy  baholar  deyiladi. 

Ular o‘xshash mahsulotlarga baholarni belgilash (o‘rnatish)da yoki 

baholarning 

darajasi 

va 

nisbatini 

tahlil 

qilishda 

mo‘ljal 

(mo‘ljallanuvchi) axborot sifatida foydalaniladi. 

275 

daromadlar  va  xarajatlarni  hisobga  olgan  holda  soliqqa 

tortilguncha  foyda  hisoblanadi.  Odatda,  boshqa  daromadlar  va 

xarajatlar quyidagilardan iborat bo‘ladi: 

•  olinishi lozim bo‘lgan foizlar; 

•  to‘lanishi lozim bo‘lgan foizlar; 

•  boshqa  tashkilotlarning  faoliyatida  ishtirok  etishdan  olingan 

daromadlar; 

•  boshqa operatsion daromadlar; 

•  realizatsiyadan tashqaridagi daromadlar; 

•  realizatsiyadan tashqaridagi xarajatlar. 

Foydani  tahlil  qilishning  asosiy  maqsadi  hisobot  davri 

davomidagi  XYuS  faoliyatining  samaradorligini  ko‘rsatishdan 

iborat.  Buxgalteriya  hisobi  XYuSning  daromadlari  va  xarajatlari, 

shuningdek,  uning  sof  moliyaviy  natijasi  –  sof  foyda  –  to‘g‘risida 

ma’lumot  olishga  imkon  beradi.  Yuqorida  ta’kidlanganidek, 

soliqqa  tortilgunga  qadar  foydaning  summasi  aniqlanganidan 

so‘ng  uning  miqdori  (summasi)  soliq  qonunchiligiga  muvofiq 

korrektirovka qilishi va foyda hisobidan qoplanadigan soliqlarning 

summasi chegirilmog‘i lozim.  

Yalpi  foyda,  sotuvdan  olingan  foyda,  soliqqa  tortilgunga 

qadar  bo‘lgan  foyda  va  nihoyat,  sof  foydani  formulada 

quyidagicha ko‘rsatish mumkin: