Таълимотлари ва тилшунос алломалар хакида маълумот берилади



Download 9,49 Mb.
Pdf ko'rish
bet32/125
Sana22.04.2022
Hajmi9,49 Mb.
#573317
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   125
Bog'liq
Umumiy tilshunoslik (Ravshanxo\'ja Rasulov)

Иккинчи боскич
(А.Шлейхер - Г.Штейенталь боскичи)
Тилшунослик тараккиётидаги биринчи даврнинг иккинчи 
боскичи Август Шлейхер ва Гейман Штейенталь номлари ва 
уларнинг таълимотлари билан богланиб, айни боскич XIX 
асрнинг тахминан 50-60 йилларини уз ичига олади.
Август Шлейхер
Натурализм
Умумий назарий тилшуносликнинг - тил фалсафасининг 
асосчиси булган В. Гумбольдт томонидан тилнинг система 
сифатида талкин килиниши, тилнинг организм, органик бир бу- 
тунлик сифатида берилиши А. Шлейхер, Ф. де Соссюр, И. 
Бодуэн де Куртенэ каби тилшуносларнинг таълимотларига 
таъсир килди, уларнинг лисоний гояларида кузатилди.
XIX 
асрнинг 
у р т а л а р и д а
Европа 
тилшунослигида 
натурализм1 окими пайдо булди. Ушбу окимнинг машхур 
вакили немис олими Август Шлейхер (1821-1863) эди.
А.Шлейхер тилшуносликдан ташкари ботаника ва фалсафа 
каби фанларни хам урганди. У дастлаб Бонн, сунгра Прага, 
Иен университетларининг доценти ва профессори сифатида 
маърузалар укиди, 1858 йилда Россия фанлар академиясининг 
мухбир аъзоси булди.
А.Шлейхер Х,инд-Европа тилларининг умумий масалалари 
билан шугулланди, Литва тилини урганиб, жонли нутк буйича 
тадкикотлар олиб борди, халк огзаки ижодига оид материаллар 
туплади. У, шунингдек, киёсий - тарихий ва типологик 
йуналишда герман, славян, болтик тиллари билан хам 
шугулланди. А.Шлейхер тилларни киёсий урганишда товуш- 
ларнинг конуний узгаришларига эътибор беришни талаб килди. 
У фонетикани фонология деб атади ва сузда товуш, шакл хамда 
функцияни фарклади.
1 Натурализм - лотинча natura “табиат” дегани
93
www.ziyouz.com kutubxonasi


Олим айни вактда умумназарий фикрларни хам илгари сура- 
дики, бу фикрлар тилшунослар томонидан эътибор билан кабул 
килинди. Ушбу фикрлар товуш конуни, аналогия, тилнинг сис­
тем характерга эгалиги, сузнинг шакли ва вазифаси хакидаги 
гоялар билан богланади. А.Шлейхернинг мазкур назарий 
Карашлари «Немис тили» (1860) асарида баён килинади.
А.Шлейхер Хинд - Европа тилларининг битта боботилдан 
келиб чикканлиги гоясини илгари сурди. У Хинд - Европа тил­
ларининг тараккиётини «шажара дарахти» жадвали оркали ту- 
шунтирди, яъни унинг фикрича, качонлардир Хинд - Европа 
боботили мавжуд булган, унинг таркалиб кетишидан хозирги 
Хинд - Европа тиллари келиб чиккандир.
А.Шлейхернинг энг машхур асари «Хинд - Герман тиллари 
киёсий грамматикасининг компендиуми»дир (1861). Бу асар 
утган ярим аср давомида Хинд - Европа тилларини киёсий 
урганишнинг якуни сифатида майдонга келди ва 15 йил ичида 
турт марта нашр килинди.
Компендиумда1 А.Шлейхер Хинд - Европа тилини (бобо- 
тилни) кайта тиклаб, унинг хар бир шохобчаси кандай ривож- 
ланишини курсатмокчи булди.
Умумий тилшуносликда А.Шлейхер даставвал натуралисток 
окимнинг йулбошчиси, ташкилотчиси сифатида тан олинади. 
Унинг натуралистик фалсафаси «Дарвин назарияси ва тил 
хакидаги фан» (1863) хамда «Инсоннинг табиий тарихи учун 
тилнинг ахамияти хакида» (1865) каби асарларида уз ифодаси- 
ни топган.
А.Шлейхер натурализмининг - натуралистик фалсафасининг 
мохияти унинг тилни жонли, табиий организм сифатида тушу- 
нишида куринади. У тилни жонли организмлар категориясига 
киритади. Аникроги, А.Шлейхер тилнинг хаёти бошка барча 
жонли организмлар - усимликлар, хайвонлар хаётидан жиддий 
фарк килмайди. Тиллар хам улар каби усиб ривожланадиган 
етук даврга, сунгра эса усишнинг энг юкори даражасига етган
1 Компендиум - лотинча кискартириш дегани. У ёки бу фанга оид мухим, асосий 
коидаларни, тушунчаларни ихчам, лунда баён этиш.
www.ziyouz.com kutubxonasi


нуктасидан борган сари узоклашиб, карийдиган даврига эга 
булади, дейди.1
А.Шлейхернинг тилга натуралистик караши - биологизми, 
айникса, Ч.Дарвиннинг «Турларнинг пайдо булиши ва табиий 
танлаш» (1859) номли энг мух,им асарининг эълон килиниши 
билан яна хам кучайди. «Тиллар, -дейди Шлейхер, - инсоннинг 
хохишидан ташкари пайдо булган, усган ва маълум конунлар 
асосида 
ривожланадиган табиий 
организмдир. 
Улар 
уз
навбатида карийди ва улади». «Тиллар товуш материясидан 
ташкил топган табиий организмлардир... тилларнинг усиши 
маълум конуниятлар асосида юз беради».2
Таъкидлаш лозим ки, тилга нисбатан «жонли организм» 
бирикмасининг кулланиши аслида Шлейхергача хам мавжуд 
булган. Масалан, XVIII аср мутафаккирлари, айникса, В.Гум­
больдт тилни тухтовсиз узгариб борувчи система сифатида ёки 
жонли организм сифатида тушунтиради. Аммо олим бу уринда 
тилга нисбатан организм тушунчасини биологик маънода эмас
балки фалсафий маънода куллайди, яъни тил улик механизм, 
алохида тил белгиларининг 
механик бирлашуви эмас, балки 
доимо ривожланадиган, узаро богликликда булган системадир.
А.Шлейхер организм терминини тилга боглик холда тугри 
маънода - биологик маънода талкин килади ва шу уринда 
хатога йул куяди. У тилнинг ижтимоий ахамиятига етарли 
эътибор бермайди. Хакикатда эса проф. С.Усмонов айтганидек, 
«Тиллар тугилмайди, балки уругтилидан кабила тил ига, кабила 
тилидан элат (халк) тилига, ундан эса миллат тилига томон 
тараккий эта боради. Бу тарихий жараёнда айрим уруг, кабила 
ва элат тиллари бошка тилларга аралашиб, сингиб кетиши хам 
мумкин. Бундай тилларни улик тиллар деб аташади. Аммо улик 
тил организм каби бутунлай 

Download 9,49 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   28   29   30   31   32   33   34   35   ...   125




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish