Таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси

Инсон ресурсларини бошқаришда инновацион усуллар ва

технологиялар
Замонавий илм-фан ва бошқарув амалиётида ташкилотларнинг асосий ва стратегик манбаи сифатида инсон ресурсларини бошқариш соҳасидаги янги ёндашувлар, тушунчалар, ғояларни такомиллаштириш, янгилаш ва излашнинг доимий жараёни амалга оширилади. Бошқарув моделини танлашга бизнеснинг тури, корпоратив стратегия, ташкилий маданият таъсир қилади. Ташкилотларда инсон ресурсларини бошқаришнинг замонавий концепциясининг асосий тамойили - инсон ресурсларини ташкилотнинг самарадорлиги ва рақобатдошлигининг ҳал қилувчи омили сифатида тан олиниши, унинг фойдали ва ижтимоий аҳамиятга эга бўлган асосий иқтисодий манбаи бўлиши мумкин.
Рақобат муҳитининг ривожланиши инсон ресурсларини бошқариш соҳасидаги билимлар ва инсон капиталини бошқариш соҳасидаги устуворликлар ўзгаришини англатади, чунки бу одамларни бошқаришда инновацион усуллар ва технологиялар бозорда ташкилотнинг тадбиркорлик муваффақиятига эришишнинг асосий шартидир.
Инсон ресурсларини инновацион бошқариш – бу ходимларнинг ижодий, инновацион салоҳиятини ривожлантириш ва персоналнинг инновацион хулқ-атворини рағбатлантириш мақсадида инсон ресурслари билан ишлаш соҳасида бошқарув тизимини такомиллаштиришга йўналтирилган фаолият.
Инсон ресурсларини бошқаришга инновацион ёндашувлар технологик янгиликлар билан бир қаторда меҳнат унумдорлигини ва умуман ташкилотнинг самарадорлигини оширишга ёрдам беради. Меҳнат соҳасида бошқарувга оид янгиликлар киритилиши ходимларнинг ташкилотга нисбатан рағбатлантирувчи муносабатига таъсир кўрсатишга имкон беради, одамлар билан ишлаш учун энг замонавий мослашувчан усуллар ва технологияларни танлашга таъсир қилади. Замонавий ташкилотларда қўлланиладиган ИРБнинг инновацион усуллари ва технологиялари меҳнат интизомининг юқори даражасини сақлашга, одамларнинг жалб этилиш даражасини оширишга ёрдам беради, ташкилот ичида ва ташқи муҳитда алоқа маданиятини шакллантиришни таъминлайди ва ўз брендини бошқариш имкониятини беради.
Инсон ресурсларини инновацион бошқаришни амалга ошириш жараёнида қуйидаги бошланғич қоидаларни ҳисобга олиш ва уларга таяниш муҳим:

1. 
   ташкилотни ривожлантириш стратегиясининг инсон ресурсларини бошқариш стратегияси билан қалин ўзаро алоқалари зарурати;
   
2. 
   инсон ресурсларини бошқариш билан боғлиқ харажатларнинг ташкилот иқтисодий кўрсаткичларига таъсири даражасини баҳолаш;
   
3. 
   ташкилотнинг меҳнат бозорида самарали ишлаши учун ходимларнинг профессионал кўникмалари, компетенцияларни керакли миқдорда шакллантириш.
   

Инсон ресурсларини бошқаришда инновацион ёндашувлар замонавий кадрларни қайта тайёрлашнинг энг муҳим воситаси бўлиб, ташкилот ходимларининг самарадорлигини ошириш ва яхшилашга қаратилган. "Ёндашув" тушунчасини асосий қарашлар тизими, бошқариш муаммоларини ҳал қилиш (ёки ҳал қилишга таъсир этувчи), ҳал қилинаётган муаммога муносабатни тавсифловчи фундаментал техникалар ёки уларнинг комбинацияси сифатида тушуниш керак.
Инсон ресурсларини бошқаришда инновацион ёндашувларнинг таркибий қисмлари сифатида қуйидагилар мавжуд:

1. 
   жамоани қуриш технологиялари ва тегишли ижтимоий бирлаштириш дастурлари;
   
2. 
   ўзини-ўзи ташкил қилиш ва тайм-менежмент технологиялари;
   
3. 
   ходимларнинг садоқати ва иштирокини таъминлайдиган ташкилий маданиятни яратиш;
   
4. 
   бошқарув мақсадлари бўйича (Management by Objectives, МВО) – бу ташкилот ичида мақсадларни шундай мувофиқлаштириш жараёники, бунда компания раҳбарияти ва ходимлар мақсадларни баҳам кўришади ва ташкилот учун нимани анлатишини тушунишади;
   
5. 
   қадриятларни бошқариш - барча ходимларга ўз фаолиятида йўналтирилган қиймат тизимини яратишга ва ҳисобот беришга йўналтирилган ташкилотни бошқариш;
   
6. 
   ваколатларни бошқариш - ташкилот ходимларини танлаш, баҳолаш ва ривожлантириш учун фойдаланиладиган ваколатлар моделини шакллантириш;
   
7. 
   инсон ресурсларини бошқариш жараёнида ахборот технологиялари ва виртуал макондан фойдаланиш;
   
8. 
   ташкилот билимларини бошқариш ва бошқалар.
   

Ташкилотнинг инсон ресурсларини бошқаришда инновацион ёндашувлар ишлаб чиқиш ва тадқиқ этиш билан П.Друкер, К.Вииг, К.Свейби, Дж. Харрингтон, Р. Бояцис, С. Уиддет, С. Холлифорд каби ғарб олимлари шуғулланган. Россияда ушбу масалалар билан Н.Н. Думная, В.Л.Иноземцев, ГБ. Клейнер, Г.В. Колодняя, Д.С. Львов, В.Л. Макаров, Б.З.Мильнер, С.В. Степашин, Т.А. Андрусенко, Т.А. Ветошкина, И.А.Зимняя, А.Б. Моллер, Ю.Ф. Тельнов, А.Л. Гапоненко, О.В. Малыгина, М.А. Маринычева, Е.П. Погорелова, З.П. Румянцева, В.Г Смирнова, С.Н. Селетков каби олимлар шуғулланган.
Инсон ресурсларини инновацион бошқариш қатор хусусиятларга эга:

1. 
   инсонларни бошқаришда қўлланиладиган усул ва технологиялар ташкилотнинг мақсадлари билан боғлиқ ва унинг ривожланиш стратегиясига мувофиқ уларга эришишга қаратилган;
   
2. 
   инсонни бошқариш амалиёти уни тўлиқ башорат қилиш қийин бўлган кечиктирилган натижага эга;
   
3. 
   инсон ресурсларини бошқаришдаги ўзгаришлар ижтимоий ва психологик характерли бир қатор оқибатларини келтириб чиқаради, бу
   

гуруҳлардаги кескинлик ва қарама-қаршиликка олиб келиши, низоли вазиятларни келтириб чиқариши мумкин;

4. 
   инсон ресурсларини бошқариш соҳасидаги ўзгаришлар ташкилотнинг турли соҳаларида, шунингдек, инсонни бошқариш билан боғлиқ ўзгаришга эҳтиёж туғдирадиган кўпайтирувчи самаранинг пайдо бўлишини таъминлайди.
   

Шундай қилиб, бошқарув сиёсатини такомиллаштириш мақсадида замонавий ташкилотлар фаолиятнинг барча йўналишлари ва иш соҳаларига инновацион ёндашувларни жорий этиш бўйича фаол чораларни кўрмоқдалар, бу эса энг мақбул ва мақсадга мувофиқ бошқарув қарорларини қабул қилишга ёрдам беради. Инновацион ғояларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишнинг етакчи йўналиши - бу ташкилотнинг кадрлар ресурсларига йўналтирилганлиги, улар зарур профессионал ва шахсий компетенцияларга, ижодкорликка, инновацияларни амалиётга жорий қилишга ва жорий қилишга тайёр бўлишлари керак. Шу билан бирга, инсон ресурсларини бошқаришдаги инновациялар ўзаро боғлиқ бўлиб, ишбилармонлик муҳитидаги доимий прогрессив инновацион ўзгаришлар туфайли юзага келади.
Усул, ёки метод (қадимга юнончада тадқиқ этиш ёки билиш йўли) – белгиланган вазифани ҳал қилишга ёки белгиланган мақсадга эришишга қаратилган нисбатан бир хил қадамлар, ҳаракатлар ёки операциялар йиғиндиси. Анъанавий равишда бошқарув назариясида ташкилотда инсонларни бошқаришнинг учта усули ажратиб кўрсатилади: маъмурий, иқтисодий ва ижтимоий-психологик усуллар.
Инсонларни бошқаришнинг концептуал ёндашувларидаги ўзгаришларга мувофиқ, замонавий шароитда инсон ресурсларини бошқаришнинг инновацион усуллари ҳам ривожланмоқда, бу ташкилот ходимларини иқтисодиёт, социология, психология, шунингдек, ахборот ва алоқа тизимлари соҳасидаги сўнгги ютуқларга асосланган бошқариш усуллари сифатида тушунилиши керак. Шу билан бирга, инсон ресурсларини бошқаришнинг инновацион усуллари технологияларга гуруҳланади. Технология деганда (юнонча techne - санъат, маҳорат, қобилият, logos - сўз, ўқитиш, таълимот) ҳар қандай жараёнда амалга ошириладиган усулларнинг умумийлигини тушунилади. Баъзи бир технологиялар турларининг кенг
тарқалиши ва бошқалардан фойдаланишда селективлик туфайли қуйидагилар мавжуд:

1. 
   замонавий коммуникация воситалари (уяли телефон, Интернет ва уларнинг асосида яратилган электрон бошқарув тизимлари) тарқалиши билан боғлиқ инсон ресурсларини бошқариш усулларини амалга оширишда янги ёндашувларнинг улуши катта бўлган замонавий (инновацион) усуллар, бу замон ва маконда маълумот узатишда тезликни ошириш орқали ташкилотларнинг самарадорлигини оширишга ёрдам беради;
   
2. 
   мавжуд ёндашувлар асосида, шунингдек ташкилотларга инновацияларни жорий этиш воситасида шаклланган анъанавий (ёки аралаш) технологиялар. Масалан, бошқарув кадрлар захирасига ходимларни танлашнинг анъанавий тартибига етакчиликнинг генетик белгиларини аниқлашнинг инновацион усули ёки анъанавий кадрлар танлашда видео- интервью технологияларидан фойдаланиш мумкин ва ҳоказо.
   

Инсон ресурсларини бошқаришнинг энг тарқалган ва кўп учрайдиган замонавий инновацион технология турларига қуйидагилар киради:

1. 
   тренинг – шахсий ва ишбилармонлик хислатларини ривожлантиришга, салоҳиятни очиб беришга, шунингдек, салбий оқибатларни бартараф қилишга йўналтирилган интерактив ўқитиш шакли;
   
2. 
   консалтинг – ташкилот менежерларига бундай тизимни нолдан шакллантиришдан тортиб, уни умуман ёки кадрлар ишларининг айрим соҳаларида такомиллаштиришгача бўлган ИРБ турли хил масалалари бўйича маслаҳатлар бериш;
   
3. 
   трансферт – билим, тажриба, кўникма, технологиялар узатиш;
   
4. 
   аудит - кадрлар ҳужжатларини мустақил экспертлар ёки ташкилотлар томонидан текшириш;
   
5. 
   инжиниринг - инсон ресурсларини бошқариш жараёнларини лойиҳалаш.
   

Ташкилот олдида турган замонавий вазифаларни бажариш учун илғор менежмент технологияларидан фойдаланган ҳолда бутун ИРБ тизимини таркибий ўзгартириш зарур. Маълумки, ИРБ тизимига инновацияларни жорий бошқарув тизимини ўрганиш, унинг имкониятларини аниқлаш ва камчиликларни аниқлаш асосида, шунингдек ИРБ нинг сўнгги
тенденциялари талабларини ва ташкилотни ривожлантиришнинг ўзига хос хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда амалга ошириш керак. Ҳар қандай ташкилотга фақат уларга эҳтиёж аниқ ва тушунарли ва маъмурий ва иқтисодий мақсадлар ва муайян ташкилотнинг эҳтиёжлари билан бирлаштирилган барча ходимлар учун тушунарли бўлган ИРБ даги янгиликларга эҳтиёж сезилади.
Ташкилотнинг ИРБ инновацион технологияларига эҳтиёжи уни ривожлантиришнинг қуйидагилар билан асосланадиган асосий йўналишлари билан белгиланади:

1. 
   билимларни доимий равишда янгилаб бориш ва ишлаб чиқариш жараёнларини технологиялаштириш, шу жумладан ахборот технологияларини тарқатиш жараёни билан боғлиқ ҳолда ходимларнинг малакасини ошириш зарурати;
   
2. 
   ташкилотнинг ривожланиш стратегиясининг ўзгариши, янги устуворликларнинг пайдо бўлиши ва қиймат тизимини шакллантириш, барча ходимларни танлаш ва ўқитишнинг янги усулларини жорий этиш, шунингдек, индивидуал ходимнинг роли ўсиб бориши;
   
3. 
   касбий фаолият учун соғлиқ сақлаш ва хавфсизлик технологияларидан фойдаланишнинг долзарблиги;
   
4. 
   ташкилот натижаларига эришиш учун лойиҳа ва жамоавий иш услубларини фаол қўллаш билан боғлиқ бўлган меҳнат этикасининг янги шаклларини ишлаб чиқиш;
   
5. 
   стратегик режалаштиришда ходимларни бошқариш хизматларининг ролини ўзгартириш, уларнинг функциялари, ваколатлари, ташкилотдаги меҳнат муносабатларини бошқаришда иштирок этиш даражаси ва кадрлар сиёсатининг йўналишларини белгилаш;
   
6. 
   шахсий ҳиссани баҳолашнинг объектив ва натижага йўналтирилган тизимлари асосида ташкилот ходимларининг ютуқларини баҳолаш тартибини ишлаб чиқиш.
   

Инсон ресурсларини бошқаришда бир нечта базавий инновацион йўналишлар ажратиб кўрсатилади:

1. 
   инновацион-таълим менежменти - университет, институт, колледж ва бошка таълим муассасаларида профессионал кадрлар тайёрлашда янгиликлар киритиш;
   
2. 
   инновацион-кадрлар маркетинги - ташкилотнинг янги ва самарали кадрлар салоҳиятини шакллантириш;
   
3. 
   инновацион-технологик кадрлар менежменти - Касбий фаолиятида янги техника ва технологиялар турларини ўзлаштириш босқичида ходимлар билан ишлашнинг замонавий усуллари, бизнесни баҳолаш, мавжуд кадрлар таркибидаги функциялар ва ваколатларнинг янги тақсимланиши, кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш шакллари ва усулларига киритилган янгиликлар, тарғиб қилиш усуллари, ходимларни бошқа жойга кўчириш, асосий ишчилар билан ишлашни яхшилаш ва бошқалар. 11.2-жадвалда ташкилотдаги одамларни бошқариш жараёнларининг турларига мувофиқ ИРБ инновацион технологиялари келтирилган.