Ta`lim vazirligi

---

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS 
TA`LIM VAZIRLIGI 
MIRZO ULUG`BEK NOMIDAGI O`ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI 
JIZZAX FILIALI 
“AMALIY MATEMATIKA” FAKULTETI 
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI 
“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” FANIDAN 
MAVZU: Sanoat-moddiy ishlab chisarishning eng yirik yetakchi tarmogi. 
Topshirdi: 140-20 guruh talabasi 
J. O’ralov 
Qabul qildi:
B. Muxtorov 
Jizzax 2021 
MUSTAQIL ISH 

---

MAVZU: Sanoat-moddiy ishlab chisarishning eng yirik yetakchi tarmogi. 
Reja: 
1. Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmog’i. 
2. Sanoat tarmoqlarining joylashuviga ta’sir etuvchi omillar. 
 
 
 
 
 
 
 

---

Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning asosiy tarmog’i 
Moddiy ishlab chiqarish jamiyat xayoti va taraqqiyoti uchun zarur bulgan 
moddiy ne’matlar yaratish jarayoni bulib xisoblanadi. U qishilik jamiyat 
taraqqiyotining turli formatsiyalarida uziga xos shaklda mavjud bulib, har bir davr 
uchun moddiy asos bo’lib xizmat qilgan. Uning tarkibiga sanoat, qishloq xo’jaligi, 
qurilish, transport, aloqa, o’rmon xujaligi, moddiy texnika ta’minoti, qishloq 
xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlash, savdo umumiy ovqatlanish kabi tarmoqlar 
kiradi. Ushbu tarmoqlar ichida har bir davlat iqtisodiyotini yuksalishida asos bo’lib 
xizmat qiladigan tarmoq – sanoatning o’rni katta. 
Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning eng yirik va texnik tomondan eng 
takomillashgan tarmog’i. Bu o’zi uchun va mamlakat iqtisodiyotining boshqa 
sohalari uchun mehnat qurollari tayyorlaydigan, shuningdek, xom ashyo, yoqilg’i, 
energiya olish, yog’och tayyorlash mavjud sanoat va qishloq xo’jaligi 
mahsulotlarini qayta ishlash bilan shug’ullanuvchi korxonalar (zavod, fabrika, kon, 
elektr stantsiyalari) majmuidir. 
Sanoat geografisi asoschilaridan biri hisoblangan A.T.Xrushchyov ta’biri 
bilan aytganda: «Sanoat – moddiy ishlab chiqarishning asosiy va yetakchi tarmog’i 
bo’lib, o’z ichiga tabiiy resurslarni qazib olish va xom ashyolarni qayta ishlash 
jarayonlarini qamrab oladi. Sanoat moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlari 
qayta ishlash jarayonida yetakchi o’rin tutishi, mashinalar majmuiga egaligi, 
uzluksiz 
ishlab 
chiqarish 
jarayoni 
mavjudligi, 
ishlab 
chiqarishning 
mujassamlashuvi, ixtisoslashuv, kooperatsiya va kombinattsiyalashuv kabi 
ko’rinishlarining mavjudligi va joylashuviga ko’ra farq qiladi». 
Shuningdek, sanoatning muhim xususiyatlaridan biri, qishloq xo’jaligi 
darajasida tabiiy omillarga bog’liq emasligidadir. Sanoat tarmoqlarida asosan 
qishloq xo’jaligida mavjud bo’lgan davriylik bilan bog’liqligi ham sezilarli emas. 
Faqat sanoatning qishloq xo’jalik mahsulotlarini birlamchi qayta ishlovchi 
tarmoqlarda baliq ovlash, yog’och kesish kabi sohalarida oz ko’rinishda bog’liqlik 
bor. Sanoatda inson texnologik jarayonlarga ta’sir ko’rsata olsa, bu holat qishloq 
xo’jaligida sanoatdagi kabi darajaga ko’zga tashlanmaydi. Bunday farqlarni 
moddiy ishlab chiqarishning boshqa tarmoqlariga nisbatan ham ko’rish mumkin. 
Albatta, bu tabiiy xol. Yaratilgan mahsulot muomilada bo’lsa, qurilish sohasida 
yaratilgan mahsulot esa o’zining qo’zg’almasligi bilan farqlanadi. Bunday 
holatlarni transport, aloqa, savdo kabi moddiy ishlab chiqarishning boshqa 
sohalarida xam ko’rish mumkin.

---

Sanoatning vujudga kelishi va rivojlanishi mehnat taqsimotining o’sishi, 
ishlab chiqarishni differentsiyallash va ixtisoslashtirish bilan bog’liq.
XVIII asr oxirlarida qishloq xo’jaligi va unga yondosh tarmoqlarning 
rivojlanishi asta sekin sanoatning paydo bulishiga olib qeldi. Yevropaning 
rivojlangan davlatlarida, ayniqsa, Angliyada shakllana boshlagan bu jarayon sanoat 
inqilobi nomini oldi va butun dunyoda yangi texnik davrni boshlab berdi. Sanoat 
rivojlanishida aholining qishloq xo’jaligida band bo’lgan qismlari asta –sekin 
sanoat tarmoqlarida faoliyat ko’rsatadi. Sanoat korxonalari joylashgan xududlar 
asta-sekin korxonalar yiriklashuvi natijasida shaharlarga, vaqt o’tishi bilan sanoat 
rayonlariga aylana berdi.
Foydalanish, o’simlik va hayvonot resurslarini ishlatish, sanoat va qishloq 
xo’jaligi mahsulotlarini qayta ishlash bilan bog’liq ishlab chiqarish vazifalarini 
bajaradi. Ishlab chiqariladigan maxsuloti ishlatadigan xom ashyosi, ishlab 
chiqarish texnologiyasi kabi belgilariga ko’ra sanoat tarmoqlari bir necha 
guruxlarga ajratiladi. Bu birinchi o’rinda undiruvchi sanoat tarmoqlari va qayta 
ishlovchi sanoat tarmoqlari. Undiruvchi sanoatga tog’-kon sanoatining barcha 
yunalishlari, GESlar, o’rmon, baliq va boshqa dengiz mahsulotlari ovlash kabilar 
kiradi. Qayta ishlovchi sanoat tarmoqlariga tog’ –kon va o’rmon, yogochsozlik 
tarmoqlaridan boshqa barchasini o’z ichiga oladi. SHuningdek, ishlab 
chiqariladigan mahsulotlarning iqtisodiy ahamiyati va takror ishlab chiqarish 
jarayonidagi roli jihatidan ham sanoat tarmoqlari guruhlashtiriladi.
I. “A” guruhi – ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi.
Bu guruhga mashinasozlik, metallurgiya majmualari va ximiya sanoatining 
ba’zi tarmoqlari kiradi. O’z navbatida “A” guruhi ikki guruhchaga ajraladi:
1. 
Mehnat vositalari ishlab chiqarish. 
2. 
Mehnat buyumlari ishlab chiqarish. 
II. «B» guruhi – iste’mol buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan.
Engil va oziq-ovqat sanoati tarmoqlari ushbu guruhda asos bulib xizmat 
qiladi. Bu ham ikki guruhchaga bo’linadi:
1. 
Shaxsiy iste’mol buyumlari ishlab chiqarish. 
2. 
Jamoa iste’mol buyumlari ishlab chiqarish. 
Sanoatda bu ikki guruh orasida o’ziga xos ichki mutanosiblik mavjud. 
Yuqorida ko’rib o’tilganidek «A» guruhining asosini og’ir, «B» guruhini esa 

---

yengil va oziq –ovqat sanoati tashkil qiladi. Sanoat tarixiga nazar tashlasak, biz 
avvalo industrial davr darakchisi sifatida qishloq xo’jaligi mahsulotlariga ishlov 
berish maqsadida vujudga kelgan tarmoq bo’lib yengil sanoat ko’zga tashlanadi. 
Hozirda dunyoda ilg’or mamlakatlar sifatida tanilgan davlatlar xam 
industriallashtirish yengil sanoat rivojlanishi orqali erishilgan. Faqatgina sobiq 
SSSR, Osiyo va Afrika qit’asining ba’zi davlatlarida bu jarayon og’ir sanoat 
rivojlanishi bilan erishishga harakat qilindi. Asosan iqtisodiyot yuksalishi uchun 
«A» guruh o’rni beqiyos. Og’ir sanoat rivojlanishi bilan o’ziga xos tarzda yengil 
sanoat rivojlanishiga turtki bo’lib xizmat qiladi. «A» guruxining yetakchi o’rinda 
borishi «B» guruhining rivojlanishi uchun ham manfaatli imkoniyatlar yaratadi, 
chunki yengil va oziq–ovqat sanoatiga tobora ko’proq mablag’ ajratila boshlandi. 
Yana shunisi xarakterliki, og’ir sanoat iste’mol mahsulotlari ishlab chiqarishni 
ko’paytirmoqda. Dunyo mamlakatlari sanoatida bu ikki guruh nisbatini ko’rib 
chiqar ekanmiz, quyidagi xolatni kuzatamiz. Rivojlangan davlatlarga «A» va «B» 
guruhlarining biron bir ko’rinishi mavjud resurslarga qarab rivojlanayotgan 
davlatlarda ustun nisbatda mavjud.