Таълим вазирлиги

6-§. Мулк ҳуқуқининг турларга бўлиниши 
Қадимги Рим қулдорчилик давлатида энг биринчи махаллий мулклардан 
бири квиритлар мулки бўлиб ҳисобланган. Улар фақат Рим фуқароларига 
тааллуқли бўлиб, улар фуқаролик ҳуқуқий муносабатларида қатнаша олиш 
ҳуқуқига эга бўлган хамда шу муносабатда қатнашувчи объектнинг ўзи, яъни 
ашё х,ам фуқаролик оборотидан чиқарилмаган, ёки оборотда Қатнашиш 
имконига эга бўлган ҳолатда бўлиши тақозо этилган. 
Бундай мулкларга гез тапс1р1 (рес манципи) асосида Қатъий 
белгиланган ашёлар киритилган, яъни улар Италия тупроғи билан боғлиқ 
бўлган барча ерлар, ер участкалари, қишлоқдаги поместьелар (қишлоқ ер 
участкалари, ҳовлилари) шаҳар ерлари, қуллар, йўллар, тўрт оёқли ҳайвонлар 
ва бошқа мулклар киритилган ва бу ашёлар қадимдан энг юқори 
баҳоланганлар. Рим қадимги жамиятида дастлабки мулклардан бири 
квиритлар мулки бўлиб ҳисобланиб, унга эга бўлиш шартномалар ва ҳуқуқни 
ўтказиш асосида ҳам амалга оширилган. 
Рим давлатида яшовчи перегринлар мулки — уларнинг ўзлари объект 
сифатида тан олинганлар. Улар қайси давлатдан келиб қолган бўлса, ўша 
давлатнинг фуқароси бўлиб —ўз миллий режимига бўйсунган. Улар Рим 
давлатида эса Рим мулкига эга бўлиш учун республика даврида 
шартномаларни тузиш орқали фуқаролик ҳуқуқий муносабатларига киришиб 
ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлганлар. 
Қадимги Рим қулдорчилик давлатининг ижтимоий — иқтисодий, сиёсий 
ва маданий, айниқса ҳуқуқий муносабатларининг янада такомиллашиши 
фуқаролик ҳуқуқий муносабатларининг олдинги ҳолатда туриши иқтисодда 
ҳукмрон бўлган синф учун ҳеч қандай самарани бермай қолган. Айниқса, 
перегринларнинг савдо муносабатларида, оборотда қатнашиш ҳуқуқларини 
кенгайтириш лозимлиги натижасида уларнинг ўзлари перегринлар билан, 
айниқса тирик инсонлар билан шартномаларга киришиш учун уларга бир 
қанча ваколатлар олиш —сотиш шартномасини тузиш, битимлар тузиш ва 
цивил ҳуқуқий муносабатларига киришиш учун имкониятлар яратилди. 
Бониторлар, преторлар мулки ва квиритлар мулки III асрлар охирида 
бирлашиб кетди. 
Уларнинг мулки муқаддас бўлиб, ўз манфаатларини кўзлаб, кўшгача 
ашёни сотувчи ўзи тузган шартномани ноҳақиқий ёки унинг тузилиш шакли 
нотўғри деб ҳисоблаш учун, тузилган шартномани ноҳақиқий деб танилиб ва 
реституция орқали, яъни тузилган шартномани тузилмаган давридаги ҳолатга 
келтиришни (дастлабки ҳолатига келтириш) талаб этиб преторга мурожаат 
қиларди. 
Претор эса формуляр процесси асосида ишни кўриш учун судьяга 
к)борган ва судя шартнома тузилганлигини ҳақиқий деб топиб, тузилган 
пайтнинг ўзидаёқ, пули берилганлигини ва сотилган ашё сотиб олган шахсга 
ўтказилганлигини аниқлаб, бу шартномани ҳақиқий ва' қонуний асосда 
тузилган деб топилгандан кейин сотувчининг даъвоси қаноатлантирилган, у 
ҳимоясиз бўлган факт деб аталган. 

---

Албатта, бу ерда ашёни сотиб олган шахснинг ҳуқуқи қонуний бўлиб 
ҳисобланган. Мулк ҳуқуқи эгалиги вужудга келган, бу ҳуқуқ фуқаролик ёки
квирит 
лХГан, Осие давлатларининг босиб о^/ган •)опа ва уГапни 
уларни қдриб ерни эгаллаш, фойд 
даромадларини влишига рухсат этилган 
Рим давлати ўзини барча мулкларнинг 
Ў У™Рининг эгалари с!0ЛГан ерни эгаллаш, фойдаланиш ва унин, 
Фатида шига рухсат 
Провинциал мулкнинг ўзига хос биринчидан, бу мудк ^ солиқ ^лаГанлар 
( эгаллаган шахслар эса солиққа тор^аганл^р 
^Г^ЙДаН/Р°ВИНЦ ^