|
Ishning ob`ekti: donli ekinlar.
I. DONLI EKINLARNING UMUMIY TAVSIF.
Donli ekinlar O’zbekiston Respublikasining xalq xo'jaligida katta iqtisodiy, ishlab chiqarish ahamiyatiga ega. Aholining oziq-ovqatga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishda, chorvachilikni konsentrat va omuxta yem, sanoatning ayrim sohalarini xomashyo bilan ta’minlashda donli ekinlar muhim o'rinni egallaydi.
Don yetishtirishni ko'paytirish, qishloq xo'jaligidagi asosiy muammolardan biri hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin don yetishtirishni ko'paytirish, mamlakat aholisi, xalq xo'jaligining donga bo'lgan talabini respublikada yetishtirilgan don hosili hisobiga qondirish bo'yicha bir qator amaliy ishlar bajarildi, farmonlar, qonunlar qabul qilindi.
O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan keyin ekin maydonlari tarkibida katta o'zgarislilar sodir bo'ldi. Asosiy ekin g'o'za hamda yem-xashak ekinlari maydonlari qisqartirildi va boshoqli don ekinlari maydonlari keskin oshirildi. Respublikamizda 4,3 mln gektar sug'oriladigan, 730 ming gektar lalmikor ekin maydonlari bor.
jadval.
O'zbekiston Respublikasida 2003-yilda boshoqli don ekinlarini yetishtirish.
Qoraqalpog’iston
Respublikasi va viloyatlar
|
Ekin maydoni,
ming ga
|
Hosildorlik,
s/ga
|
Yalpi hosil,
ming tonna
|
Qoraqalpog’iston Respublikasi
|
50
|
27,1
|
136
|
Andijon
|
74
|
75,1
|
556,7
|
Buxoro
|
61
|
44,7
|
271,9
|
Jizzax
|
116
|
36
|
417,6
|
Qashqadaryo
|
140
|
44,9
|
628,6
|
Navoiy
|
38
|
41,1
|
143,1
|
Namangan
|
78
|
48,4
|
371
|
Samarqand
|
102
|
53,1
|
541,6
|
Surxandaryo
|
95
|
42,6
|
404,6
|
Sirdaryo
|
91
|
24,3
|
213,1
|
Toshkent
|
115
|
42,6
|
493,4
|
Farg‘ona
|
105
|
48,7
|
511,3
|
Xorazm
|
35
|
31
|
108,5
|
Jami:
|
1100
|
43,9
|
4797,4
|
2002-yilda
|
1059
|
42,6
|
4494,1
|
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyin boshoqli don va boshqa donli ekinlar hosildorligi yildan yilga ortib bormoqda. Boshoqli don ekinlarining hosildorligi sug'oriladigan yerlarda 1992-1994-yillarda 22s/ga, 2004-yili 41s/ga yetdi. Hosildorlikning ortishi hamma donli ekinlar bo'yicha kuzatilmoqda.
2-jadval.
O’zbekistonda don ishlab chiqarishning o'sishi, ming tonna.
Yillar
|
1990
|
1992
|
1994
|
1996
|
1998
|
2000
|
2001
|
2002
|
2003
|
Hosil, ming
Tonna
|
990
|
1200
|
1550
|
2550
|
3000
|
3100
|
3400
|
4500
|
5100
|
Mamlakatimizning donga bo'lgan bir yillik ehtiyoji 6,0-6,5 mln tonnani tashkil etadi. Kelajakda mamlakatimizda don yetishtirishni ko'paytirish asosan hosildorlikni oshirish, jadal o'stirish texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish hisobiga amalga oshirilishi ko'zda tutilmoqda. Orol dengizi muammosi mavjudligi mamlakatimizda ekin maydonlarini kengaytirish hisobiga don yetishtirishni ko'paytirish imkoniyatlarini cheklaydi. Hozirda hosil yetishtirishda suvni, energiyani tejaydigan, tuproq unumdorligini oshiradigan, donli ekinlardan yuqori va sifatli hosil olishni ta’minlaydigan ekinlarni yetishtirish texnologiyalarini ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish amalga oshirilmoqda. Jahon dehqonchiligida donli ekinlar maydoni umumiy ekinlar maydonining 70% dan ortig'ini tashkil qiladi (1-rasm). Har yili dunyoda donli ekinlar 700 mln ga dan ortiq maydonga ekilmoqda. O'rtacha don hosildorligi 24,1s/ga ni tashkil qilgan. So'nggi yillarda jahonda don ekinlari maydonlari qisqarib, hosildorlik va yalpi hosil ortib bormoqda.
1-rasm. Donli ekinlarning umumiy ko’rinishi.
I.1. G’alla ekinlarining tuzilishi, o’sishi va rivojlanishi.
Don ekinlarining morfologik xususiyatlari. Morfologik xususiyatlari va yetishtirishdagi yo'nalishlari bo'yicha donli ekinlar birinchi guruh g'alla ekinlari kuzgi va bahori bug'doy, kuzgi va bahori javdar, kuzgi va bahori arpa, kuzgi va bahori tritikale, suli va ikkinchi guruh g'alla ekinlari (makkajo'xori, tariq, oq jo'xori, sholi) hamda dukkakli don ekinlari (ko'k no'xat, soya, loviya, mosh, no'xat, burchoq, yasmiq, lyupin, xashaki dukkaklilar)ga bo'linadi. Birinchi va ikkinchi guruh don ekinlari G’alladoshlar ( Gramineae) yoki Qo’ng‘irboshlar (Poaceae) oilasiga, marjumak Marjumakdoshlar (Polygonaceae), dukkakli don ekinlari Dukkakdoshlar (Fabaceae) oilasiga mansub.
Ildiz tizimi. Don ekinlarining ildiz tizimi faqatgina suv va unda erigan oziqa moddalarni so'rish organi emas, balki ko'plab organik moddalar sintez bo'ladigan muhim organdir. Ildizlarda murakkab fiziologik va biokimyoviy jarayonlar natijasida organik kislotalar, fosfororganik moddalar, aminokislotalar, alkoloidlar, amidlar va boshqa birikmalar hosil bo'ladi. Ildizlar o'simliklarda modda almashinuvi, fiziologik jarayonlarda, xlorofil hosil bo'lishida ishtirok etadi, ularga ta’sir ko'rsatadi. Don ekinlarining ildiz tizimi popuk ildiz (2-rasm). Don ko'karganda dastlab murtak yoki birlamchi ildizlar hosil bo'ladi. Ularning soni o'simlik turiga bog'liq. Kuzgi bug'doyda murtak ildizlar 3 dona, bahori bug'doyda 5 dona, sulida 3-4 dona, arpada 5-8 dona, tariqsimon o'simliklarda 1 dona bo'ladi. Keyin poyaning yer osti bo'g'inlaridan qo'shimcha yoki bo'g'in ildizlari hosil bo'ladi. Tuproqda yetarli namlik bo'lganda ular tez rivojlanadi. O'simlikning rivojlanishida, hosil to'plashida birlamchi (murtak) va ikkilamchi (bo'g'in) ildizlarining ahamiyati katta. Bug'doy, arpada ikkilamchi ildizlar hosil bo'lmaganda hosildorlik 35-40% kamayadi. Murtak ildizlar o'simliklarning butun o'suv davri davomida oziqlanishda ishtirok etadi. Ular bo'g'in ildizlaridan oldin hosil bo'ladi va o'simlik o'suv davri oxirida kuzgi bug'doyda 2,5-3m, makkajo'xori, oq jo'xorida 3-4m chuqurlikka kirib boradi. Ildizlarining asosiy massasi tuproqning 25-30sm haydalma qatlamida joylashgan.
1 2 3
Do'stlaringiz bilan baham: |
