Таълим вазирлиги

B=P*Q-(V*Q+C) 
Бу ерда: Q-сотиш ҳажми; B-фойда; P-маҳсулот бирлиги нархи; V- 
Маҳсулот бирлигидан ўзгарувчан харажатлар; C- маҳсулот бирлигидаги 
доимий харажатлар. 
Ишлаб чиқаришнинг зарарсизлик нуқтаси P=0 га тенг бўлади.Бундан 
зарарсизлик нуқтаси келиб чиқади: 
Q=C\P-V 
Шундай қилиб, зарарсизлик нуқтасини аниқлашда сотиш нархи, 
маҳсулот бирлигига кетган ўзгарувчан ҳаражатлар ҳамда маълум вақт (йил 
ёки ой) давомидаги доимий ҳаражатлар энг муҳим омиллардандир. Буни 
қуйдаги мисол ёрдамида мустаҳкамлаймиз. 
1-мисол. Ўсимлик ёғи ишлаб чиқарувчи Компанияга тижорат банки 
томонидан 50 млн$ миқдорда молиявий маблағ инвеститсия қилиниши кўзда 
тутилмоқда. Банк ходими сифатида сўнгги 3 йиллик учун берилган 
маълумотлар асосида бозор рискини аниқланг?

---

358 
2014-йил 
Махсулот 
тури 
Сотилган 
махсулот (млн 
$ да) 
Таннарх 
(бир бирлик 
махсулот учун 
кўрсатилган $ да) 
Ўзгарувчан 
харажатлар (бир 
бирлик махсулот учун 
кўрсатилган $ да) 
Доимий 
харажатлар (бир 
бирлик махсулот 
учун кўрсатилган 
$ да) 
Фойда (бир 
бирлик 
махсулот учун 
кўрсатилган $ 
да) 
“Пропер 
`оил” 
100 
1500 
300-400 
1100 
500 
“Сун оил” 
50 
1000 
200-300 
700 
500 
2015-йил 
Махсулот 
тури 
Сотилган 
махсулот (млн 
$ да) 
Таннарх 
(бир бирлик 
махсулот учун 
кўрсатилган $ да) 
Ўзгарувчан 
харажатлар (бир 
бирлик махсулот учун 
кўрсатилган $ да) 
Доимий 
харажатлар (бир 
бирлик махсулот 
учун кўрсатилган 
$ да) 
Фойда (бир 
бирлик 
махсулот учун 
кўрсатилган $ 
да) 
“Пропер 
`оил” 
105 
1500 
300-400 
1100 
500 
“Сун оил” 
55 
1000 
200-300 
700 
500 
2016-йил 
Махсулот 
тури 
Сотилган 
махсулот (млн 
$ да) 
Таннарх 
(бир бирлик 
махсулот учун 
кўрсатилган $ да) 
Ўзгарувчан 
харажатлар (бир 
бирлик махсулот учун 
кўрсатилган $ да) 
Доимий 
харажатлар (бир 
бирлик махсулот 
учун кўрсатилган 
$ да) 
Фойда (бир 
бирлик 
махсулот учун 
кўрсатилган $ 
да) 
“Пропер 
`оил” 
102 
1500 
400-500 
1000 
500 
“Сун оил” 
57 
1000 
300-400 
700 
400 
Ечиш: 
1-қадам: 2014-йил учун Сотилган махсулотни ҳамини топамиз: 
Пропер оил учун:
1)

---

359 
2)
=0.25% даромадлилик коеффитсиенти билан чиқди. Демак 
пропер оил учун зарарсизлик нуқтаси ҳали фойда “о” га тушгунича давом 
эттириш мумкин. 
Топшириқ.
1. Сун оил учун ҳам ҳудди шу зайлда бозор рискини ҳисобланг? 
2. 2015 ва 2016 йил учун ҳам даромадлилик коеффициентини топинг? 
3. Барча йиллардаги ҳар бир турдаги махсулот даромадлилик 
коеффитсиентларини ўрта арифметигини топинг? 
4. Чиққан натижа учун бозор риски қай даражада эканлигини айтинг? 
5. Ажратилажак кредит суммаси ўзини оқлайдими? Қанча муддатда 
компания кредитни қайтариши мумкин?
15-МАВЗУ: ОПЕРАЦИОН РИСКЛАРНИ БОШҚАРИШ 
Операцион рисклар бирор ташкилот ёки корхона учун молиявий 
қарорлар қабул қилишдан олдин асқотадиган рискларни ҳисобга олиш усули 
ҳисобланиб, уларни энг кўп эътиборга олиниши лозим бўлган жиҳатларига 
қуйдагиларни киритишимиз мумкин: 
 
Қабул қилинган риск 
 
Трансферт қилинадиган рисклар 
 
Рискларни камайтириш 
 
Рискларни олдини олиш 
Кўпчилик суғурта компаниялари трансферт рискларнидан кенг 
фойдаланадилар. Шу буланбирга ўзлари ушбу риск турини амалиётга 
киритишган. Ушбу ҳолат бўйича ҳисобланиши мумкин бўлган бир қатор 
ҳодисалар мавжуд. Масалан, бинонинг таъмирталаб ҳолатга келиб қолиши, 
кутилмаган табиий офатлар оқибатида вайрон бўлиши кабилар. Шу ва шунга 
ўхшаш ҳолатларни баҳолашнинг қатор усуллари мавжуд. Хусусан риск 
таъсири ёки молиявий йўқотишларга сабаб бўладиган ҳолатларни олдиндан 

---

360 
аниқлаб берадиган ҳатто риск даражасини ҳам кўрсатиб берадиган қуйдаги 
одатий усулни жадвал асосида келтирсак. Ушбу жадвалини биз эҳтимоллик 
ва риск таъсири омилларининг ўзаро кесишиши шаклида тасвирлаймиз.
Ушбу жадвалда рискларнинг таъсири ва содир бўлиши мумкин бўлган, 
яъни кутилаётган эҳтимолликнинг ўзаро кесишидан кўриладиган зарарнинг 
даражаси кўрсатилган. Эслатиб ўтамиз, битта ячейкага битта ҳодиса ва унинг 
бир бирлик коеффициенти тўғри келади. Жавдалда рискнинг обектив ва 
субектив баҳоланиши ўртасида муҳим аҳамият касб этувчи бир нечта 
омиллар мавжуд. Булар: 
Риск қачон содир бўлганлиги 
Риск даражаси қандайлиги 
Аниқланган рискга кўриладиган чоралар 
Ташкилотнинг рискни бартараф этиш учун қўллайдиган расмий 
ёки норасмий чоралари қандайлиги кабилар 
Операцион рисклардаги муаммоли вазиятлар қуйдагилар: 
 
Рискларни бошқаришда ва бартараф этишда хусусий ёки умумий 
усулни танлаш 
 
Риск менежментининг аниқлиги ва рискларинг такрорланиши 
 
Рискларни бошқариш тўлиқ ташкил этилмаслиги ва унинг 
мавсумий ҳарактерли бўлиб қолиши 

---

361 
 
Рискларни бошқариш обективликка яқин келган бўлсада ноҳолис 
баҳоланиш эҳтимолиниг мавжудлиги кабилардан иборат 
Юқоридаги келтирилган фикрлар асосида берилган жадвални қуйидаги 
топшириққа мослаб, гуруҳ бўлиб тўлдиринг ва изоҳланг. 
Топшириқ 
1. Операцион рирслар бизнес юритишда тўсиқ бўлувчи асосий риск 
туридир. Бизнес давомийлигини бошқариш (БДБ) ва Операцион риск 
ўртасидаги боғлиқлик ва тафовутлар хусусда берилган фикрлардан 
фойдаланиб жадвал тузинг.
Бизнес давомийлигини бошқаришнинг 5 босқичли калити: 
o 
Баҳолаш ва обективликни ўрнатиш 
o 
Танқидий жараённи таҳлил этиш 
o 
Бизнес юритишни таҳлил қилишда рискларни инобатга олиш 
o 
Бизнесни бардавомлиги стратегиясини ишлаб чиқиш 
o 
Узлуксиз мониторинг қилиш ва турли тестлардан фойдаланиш