Таълим вазирлиги

1. Value at Risk ҳақида тушунча. 
Рискларни баҳолаш усулининг ҳозирги кундаги энг замонавий 
усулларидан бири VaR (Value at Risk) орқали амалга оширилади. VaR – бу 
статистик жиҳатдан ёндашув бўлиб, бу орқали рискларни баҳолаш 
жараёнида эҳтимолликлар тақсимоти асосий тушунча ҳисобланади. Бу 
эҳтимолликлар бозордаги ҳар қандай иқтисодий омилларнинг қийматлари 
билан боғлиқ ҳолда баҳоланади. Бу усул орқали молиявий рискларни 
баҳолаш мураккаб математик формулалар орқали амалга оширилади. 
Суғурта фаолиятидан фойдаланган ҳолда рискларнинг олдини олиш 

---

45 
молиявий рискларнинг олидини олишнинг энг асосий усулларидан бири 
бўлиб қолмақда. 
Сўнгги ўн йилликлар ичида, риск менежменти молия назариясининг 
алоҳида соҳаси сифатида тан олинадиган даражага етди. Риск мнежменти 
индустриясининг ривожланиши 70 йиллардаги молия бозоридаги юқори 
тебранишлар билан ҳамоҳанг тарзда юз берди. VaR риск менежментида 
рискни қабул қилувчилар фаолияти натижасини баҳолашда ва молия 
бозорларини тартибга солиш талабларини ишлаб чиқишда қўлланилади. VaR 
ҳар қандай компаниянинг фаолиятида қўлланиш имкониятига эгалигига 
қарамасдан, у асосан тижорат ва инвестиция банклари томонидан, муайян 
даврда молия бозорида савдо қилинадиган инвестиция портфелидаги 
йўқотишлар эҳтимолини ҳисоблашда қўлланилади. VaR молиявий 
таҳлилчилар бозор рискини баҳолашда қўллайдиган стандарт ўлчовга 
айланган. Аниқ ҳисоб китобларни амалга ошириш имкониятини берадиган 
методологияни ишлаб чиқиш жуда муҳим бўлгани боис, методологияларни 
уларнинг негизини ташкил қилувчи фаразларни ва мантиқий зиддиятларни 
эътиборга олган ҳолда ҳисобланишини баҳолаш ушбу тадқиқотнинг бош 
мақсадидир.
Молия бозори тебранишлари молиявий активлар тақсимотининг, 
молиявий активлар нархларининг аниқланишининг ва риск менежментининг 
назарияси ва амалиётида муҳим ўрин тутади. Ушбу тадқиқот SМА ва EWМА 
моделларининг турли кўринишлари ва тебранишларига эътибор қаратади. 
Замонавий портфел назарияси акциялар бозори ва қайтимни ўзаро 
боғлайди.Тебранишлар қайтимнинг ўзгарувчанлиги орқали ҳисобланади, 
лекин инвесторлар одатда бундай ҳисобланишни тан олишмайди. Чунки, бу 
усул ўртача қайтимнинг оғишларига бир хил вазн беради, аслида баъзи 
таҳлилчилар рискни кичик ёки салбий қайтимларга асосланган ҳолда 
ҳисоблайдилар. Сўнгги ўн йилликлар ичида VaR нинг ҳисобланиши 
амалиётда ўз-ўзини шакллантириб борди. Шунга биноан, ушбу тадқиқот VaR 
нинг риск менежменти инструменти сифатида қўлланишига доир 

---

46 
мунозараларга ўз ҳиссасини қўшади. Варнинг учта муҳим элементлари бор, 
улар: йўқотишнинг махсус даражаси, риск баҳоланадиган давр ва эҳтимоллик 
интервали. VaR индивидуал активлар учун ҳам молиявий активлар портфели 
учун ҳам бутун бир фирма учун ҳам ихтисослаштирилиши мумкин. VaR 
SМА ва EWМА моделларидан фойдаланган ҳолда 3 та ривожланган 
мамлакатлар( АҚШ, Буюк Британия, Германия) ва 4 та ривожланаётган 
мамлакатлар (Сербия, Словения, Хорватия ва Македония) кўрсаткичлари 
асосида ҳисобланган. Ниҳоят, ушбу тадқиқотнинг мақсади VaR ни ҳисоблаш 
методларининг изчиллигинива аниқлигини кўрсатиш бўлгани учун, Бинар 
йўқотиш функсияси қўлланган.
Рискни баҳолаш ёки рискнинг қиймати (VaR) асосан бозор риски билан 
боғлиқ бўлади. VaR заиф активлар қийматининг ўзгариши риск даражасини 
англатади. Яъни у активлар баҳосида номаълум ўзгаришлар сабабли пайдо 
бўладиган йуқотиш рискини англатади. VaR тартибга солувчилар ва 
амалиётчилар учун ажойиб ёндашувдир, чунки бу кўрсаткични тушуниш 
осон ва маълум бир риск даражасини бартараф этиш учун керакли бўлган 
капитал миқдорини тахминан ҳисоблаб беради. Бу кўрсаткичнинг яна бошқа 
бир устунлиги портфел диверсификацияси таъсирини ўз ичига олиш 
имкониятидир. VaR нинг статистик таърифи шундан иборатки, у ҳар кун, ҳар 
ҳафта ёки ҳар ойда энг юқори даражадаги йўқотишни ҳисоблаб беради. 
Бошқача айтганда, VaR – бозор риски жиҳатидан молиявий активларнинг 
ёки портфелнинг статистик йиғиндисидир. Кўзланган шароитда VaR муайян 
даражадаги 
максимум 
йўқотишларни ўлчайди. Фирмалар кўплаб 
рискларнинг ҳар хил турлари шу жумладан, бозор рисклари, кредит 
рисклари, ликвидлилик рисклари, операцион рисклар ва ҳуқуқий рисклар 
билан юзлашади. VaR активлар қийматининг тебраниши ёки ўзгариш 
даражаси сабабли бозор рискларини баҳолаш учун дастлаб ривожланди.
Линсмеир ва Пеарсон VaR учун қуйидаги таърифни беришади: 
“Эҳтимолликни х фоиз ва давр t кун деб олсак, компаниянинг VaR и t кун 
мобайнидаги йўқотишнинг х фоиз эҳтимоллигига айтилади.” Бозор рисклари 

---

47 
4 классга: фоиз рисклари, акция қиймати рисклари, курсларни айирбошлаш 
рисклари ва товар қиймати рискларига бўлинади. 
VaR орқали ифодаланадиган асосий фикр шуки, у портфел рискини 
оддий миқдрий жиҳатдан баҳолаб беради. VaR икки муҳим ва ажийиб 
характеристикани ифодалайди. Биринчидан у, турли позициялар ва 
инструмент турлари учун рискни изчил умумий баҳолаб беради. 
Иккинчидан, у ҳар хил риск факторлари орасидаги корреляцион ҳисобни ўз 
ичига олади. Битта инструментга қараганда портфел учун рискни ҳисоблаш 
албатта бу муҳим хусусиятдир. Тасаввур қилайлик, активлар даромадлилиги 
ўртача тақсимланган бўлсин, унда VaR нинг графиги 1 чизмадагидек 
тасвирланиши мумкин.
VaR нинг математик таърифи қуйидагича: 

---

48 
Бу ерда 
α
 – танланган эҳтимоллик даражасини, 
σ
 – портфел қийматининг 
стандарт тебранишини ва  
W 
– портфелнинг бошланғич қийматини 
англатади. Мисол учун, портфелнинг бошланғич қиймати 100 млн евро, 
портфелнинг йиллик даромадлилиги 20% тебранишда бўлсин. Ўнинчи кунда 
бу портфел учун VaR 99% эҳтимоллик даражасида бизга қуйидагича 
натижани ҳисоблаб беради: 
Бу функцияда квадрат илдиз остидаги 10/250 сони, 1 йилда бўлган 250 
савдо кунлари 10 кун давр оралиғида бўлган деган фаразни ифодалайди. 
Кўрганимиздек, агар умумий меъёр қабул қилинган бўлса, VaR ни ҳисоблаш 
жуда оддий. VaR кўрсаткичини изоҳлаётганимизда, вақт гаризонтини ва 
ишонч даражасини ҳисобга олишимиз зарур. Зеро, буларсиз VaR маъносиз 
тушунчага айланади. Инвестиция портфелининг актив савдоси билан 
шуғулланувчи фирмалар, масалан молиявий фирмалар 1 кунлик вақт 
гаризонтидан фойдаланишади. Институционал инвесторлар ва номолиявий 
корпорациялар эса узоқроқ вақт гаризонтини маъқул кўришади. Дауднинг 
таъкидлашича, 
фирмалар 
вақт 
орлиғини 
ўз 
портфелларининг 
ликвидлаштириш даврига қараб танлашлари зарур. Бошқа тарафдан 
қараганда, калкуляция методлари ҳам ҳисобга олиниши зарур. Масалан, агар 
нормал таҳминли методлар қўлланилса, унда нисбатан қисқа даврли вақт 
гаризонти танланади. Эҳтимоллик даражаси танлови эса ихтиёримиздаги 
мақсадга боғлиқ бўлади.
Агар мақсад ушбу тадқиқотдагидек VaR моделини ўрганиш бўлса, 
юқори эҳтимоллик даражасидан қочиш лозим, чунки шунда VaR дан 
тебранишларни таҳлил қилиш мумкин. Капитал етарлилигини баҳолашда, 
эҳтимоллик даражаси бошқарувчининг рискка муносабатига боғлиқ, рискдан 
қочувчи менежерлар аниқроқ эҳтимолликни маъқул кўришади. Масаланинг 

---

49 
яна бир жиҳати шундаки, VaR ни бошқа ҳисоб-китоб манбалари билан 
солиштириш имкониятини ҳисобга олишдир.
VaR нинг фундаментал кўрсаткичлари қуйидагилар: 

Эҳтимоллик даражаси (эҳтимоллик даражаси бу йўқотишларнинг 
прогноз қилинганидан камроқ даражадаги эҳтимолликни билдиради) 

Эҳтимоллик оралиғи (VaR ҳисобланадиган вақт оралиғи) 

Ўзгарувчанлик