Таълим вазирлиги тошкент молия институти

Корхона фойдаси ва унинг тақсимланиши

Корхоналарнинг фаолиятига баҳо беришда сотилган маҳсулотларнинг ҳажми, уларга қилинган сарф-ҳаражатлар ва фойда тушунчаларидан кенг фойдаланилади. Корхоналарда товар ва хизматларни сотишдан олинган маблағлар, уларнинг пул тушумлари ёки пул даромадлари дейилади. Корхона, пул даромадларидан сарфланган барча харажатлар чиқариб ташлангандан кейин қолган қисми фойда деб юритилади. Айрим адабиётларда бу иқтисодий фойда деб ҳам юритилади.
Товар ва хизматлар сотилганда уларнинг умумий қиймати пул даромадларига, ундаги қўшимча қиймат эса фойдага айланади. Бундан кўриниб турибдики фойданинг ҳақиқий манбаи қўшимча маҳсулот ёки қўшимча қийматдир. Лекин шу нарсани айтиш лозимки бутун жамиятда баъзан алоҳида олинган бир мамлакатда фойда массаси билан қўшимча қиймат массаси миқдор жиҳатдан бир-бирига тенг бўлиши мумкин. Лекин алоҳида олинган корхоналарда ва тармоқларда яратилган қўшимча маҳсулот олинган фойда миқдоран тенг бўлмаслиги мумкин. Чунки талаб ва таклиф нисбатларининг ва баҳо механизмининг ўзгариши таъсирида бир тармоқда ёки бир гуруҳ корхоналарда яратилган қўшимча маҳсулотлар бошқа корхона ва тармоқларга фойда шаклида ўтиб кетади.
Корхонанинг умумий фойдасидан бюджетга (асосан солиқ тўловлари) банкларга (олинган ссуда учун фоиз) тўловлар ва бошқа мажбуриятлар чиқариб ташланса корхона соф фойдаси қолади.
Бухгалтерия фойдаси сотилган маҳсулот учун тушган умумий пул суммасидан ишлаб чиқаришнинг ташқи харажатлари чиқариб ташланиши натижасида ҳосил қилинади. Шу сабабли бухгалтерия фойдаси иқтисодий фойдадан ички харажатлар миқдорига кўпроқдир. Бунда ички харажатлар ҳар доим ўз ичига нормал фойдани ҳам олади.
Корхона фойдасининг мутлоқ миқдори унинг массасини ташкил қилади. Фойда массасининг ишлаб чиқариш харажатларига нисбати ва унинг фоизда ифодаланиши фойда нормаси дейилади.
Амалиётда фойда нормасини ҳисоблашнинг икки вариантидан фойдаланилади. Булар фойданинг жорий сарфларга-корхона харажатларига ёки авансланган маблағларга (асосий ва айланма капитал) нисбатидир.
Булар қуйидагича аниқланади:
1. Р'=(P/W)*100
бу ерда: Р' – фойда нормаси; P – фойда массаси; W – иқтисодий ёки ишлаб чиқариш харажатлари;

2. Р'=(P/Каванс)*100

бу ерда: Р' –фойда нормаси; P –фойда массаси; Каванс (Асосий капитал+Айланма капитал) –корхона авансланган маблағлари ёки асосий ва айланма капиталнинг ўртача йиллик қиймати.
Фойда нормаси ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ҳажмига тўғри мутаносиб ҳамда фойдаланилган авансланган маблағлар қийматига тескари мутаносибдир. Шу туфайли фойда нормаси корхона иш самарадорлигини интеграл кўрсаткичи ҳисобланади.
Фойданинг ўсишига, чиқарилаётган маҳсулот умумий ҳажми ўзгармаган ҳолда икки йўл билан: ёки ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш ҳисобига, ёки баҳони ошириш ҳисобига эришиш мумкин. Баҳонинг ўсиши баъзи иқтисодчиларнинг фойда нормаси кўрсатгичини бартараф этиб бўлмайдиган қусурга эга бўлган ва шу сабабли самарадорликни ўлчаш учун мутлақо яроқсиз кўрсатгич сифатида танқид қилишларига сабаб бўлди.
2000 йилда Республикамизда фаолият кўрсатиб келган 169 минг корхоналар йил якуни бўйича 307,6 млрд. сўм фойда олган бўлса, улардан 139 корхона 24,7 млрд. сўмлик зарар кўрган.
Бутун олинган фойданинг 35 фоизи саноат, 20,3 фоизи транспорт, 11,1 фоизи савдо ва умумий овқатланиш ва 5,2 фоизи қурилиш корхоналари улушига тўғри келган¹ .

4.