Ta'lim vazirligi Toshkent Kimyo-texnologiya instituti

2021 йилда yilda mineral o’g’itlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish balansining

YIG’MA PROGNOZ KO’RSATKICHI

Sof xolda, 1000 tonna
МODDALAR NOMI	АZOTLI	FOSFORLI	КALIYLI
I. Jami resurslar:	1 217,02	151,01	263,70
Shu jumladan:
1. yil boshiga qoldiq	111,58	17,64	47,70
2. ishlab chiqarish	1 105,44	133,37	216,00
II. jami sotish:	1 119,96	141,46	240,00
1. Respublika iste’molchilariga, jami	851,06	126,95	60,00
shundan:
1.1. Birja savdolari orqali sotish	851,06	126,95	60,00
2. Eksport	268,90	14,51	180,00
III. Yil yakuniga qoldiq	97,06	9,55	23,70

Vazirlar Maxkamasining 2021 yil 29 martdagi 162-son q aroriga

2-ILOVA

2021 йилда yilda azotli o’g’itlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish balansining

MAQSADLI PROGNOZ KO’RSATKICHI

Sof xolda, 1000 tonna
МODDALAR NOMI	Jami*	Shu jumladan:
		Ammiakli selitra	кarbamid	Аzot-fosforli o’g’itlar	Аmmoniy sulfat
I. Jami resurslar:	1 217,02	655,95	479,22	5,79	42,47
Shu jumladan:
1. yil boshiga qoldiq	111,58	97,05	7,98	0,19	2,57
2. ishlab chiqarish	1 105,44	558,90	471,24	5,60	39,90
II. jami sotish:	1 119,96	571,49	471,24	5,60	39,90
1. Respublika iste’molchilariga, jami	851,06	507,55	279,65	4,20	32,55
shundan:
1.1. Birja savdolari orqali sotish	851,06	507,55	279,65	4,20	32,55
2. Eksport	268,90	63,94	191,59	1,40	7,35
III. Yil yakuniga qoldiq	97,06	84,46	7,98	0,19	2,57

Vazirlar Maxkamasining 2021 yil 29 martdagi 162-son q aroriga

3-ILOVA
2021 йилда yilda fosforli o’g’itlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish balansining

MAQSADLI PROGNOZ KO’RSATKICHI

Sof holda, 1000 tonna
МODDALAR NOMI	Jami*	шу жумладан:
		аmmafos	superfosfat	Boshqa fosforli o’g’itlar
I. Jami resurslar:	151,01	111,67	24,28	14,44
Shu jumladan:
1. yil boshiga qoldiq	17,64	14,57	1,51	1,54
2. ishlab chiqarish	133,37	97,10	22,77	12,90
II. jami sotish:	141,46	105,56	22,40	12,90
1. Respublika iste’molchilariga, jami	126,95	96,36	22,04	8,10
shundan:
1.1. Birja savdolari orqali sotish	126,95	96,36	22,04	8,10
2. Eksport	14,51	9,20	0,36	4,80
III. Yil yakuniga qoldiq	9,55	6,11	1,88	1,54

Vazirlar Maxkamasining 2021 yil 29 martdagi 162-son q aroriga

4-ILOVA
2021 йилда yilda kaliyli o’g’itlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish balansining

MAQSADLI PROGNOZ KO’RSATKICHI

Sof holda, 1000 tonna
МODDALAR NOMI	Kaliy xloridi
I. Jami resurslar:	263,70
Shu jumladan:
1. yil boshiga qoldiq	47,70
2. ishlab chiqarish	216,00
II. jami sotish:	240,00
1. Respublika iste’molchilariga, jami	60,00
shundan:
1.1. Birja savdolari orqali sotish	60,00
2. Eksport	180,00
III. Yil yakuniga qoldiq	23,70

O‘zbekiston qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining asosiy mahsuloti paxta va dondir. Paxta xosildorligi 3 mln.t bug‘doy esa 5 mln.t. dan ortiqroq.

Ma'lumki, har bir tonna paxta har yili yerdan 45 kg azot, 15 kg P₂O₅ va 45 kg K₂O xar bir tonna bug‘doy esa 35 kg azot, 10 kg P₂O₅, 24 kg P₂O₅ o‘zlashtiradi.

Faqat ikkita qishloq xo‘jalik mahsuloti (paxta va don) keltirilgan xosildorlikda xar yili yerdan 310 ming.t azot, 115 ming.t fosfor va 255 ming. t kaliy o‘zlashtiradi. Boshqa mahsulotlar xam yerdan o‘zi bilan katta miqdordagi ozuqa elementlarini olib chiqadi.

O‘zbekiston paxtachilik ilmiy-tadqiqot instituti ko‘rsatishicha, o‘g‘itsiz paxta xosildorligi 12 s/ga, Har gektarga 225 kg azot, 150 kg fosfor, 100 kg kaliy ishlatganda va to‘g‘ri agrotexnik qoidalariga amal qilinganda hosildorlik 30-35 s/ga yetishi tasdiqlangan. Hozir o‘rtacha paxta hosildorligi 24 s/ga teng.O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi rivojlangan agrar mamlakatdir. Mexnatga loyiq axolining 40% qishloq xo‘jaligi bilan band. Paxta va boshoqli don yetishtiridigan asosiy ekinlardir. O‘zbekistonning xozirgi rivojlanish bosqichida 25 milliondan ortiqroq aholini turli xil qishloq xo‘jalik mahsulotlari bilan ta'minlashga katta e'tibor berilmoqda. Ekinlar xosildorligini oshirish va ularning sifatini yaxshilashda turli o‘g‘itlardan foydalanish asosiy omilxisoblanadi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarishni rivojlantirishda mineral o‘g‘itlar asosiy o‘rinda turadi chunki yetishtiriladigan hosildorlikning deyarli 50% i mineral o‘g‘itdan foydalanish xisobiga olinadi. Shuning uchun mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarish muntazam o‘sib boradi. Masalan, dunyo bo‘yicha mineral o‘g‘itlarni qishloq xo‘jaligida ishlatish 1994-1995 yillarda 121,8 mln. tonnani tashkil qilgan 1997-1998 yillarda esa 134,1 mln. tonnaga yetdi [1]. Xozirgi kunda birgini xitoy davlatida 40 mln. tonna mineral o‘g‘it ishlab ishlab chiqarilmoqda. 1994 – 2000 yillarda ushbu mamlakatda 17 ta azotli va 11 ta fosforli o‘g‘itlar ishlab chiqaruvchi zavodlar qurildi. Fosfor xom ashyo zaxiralariga ega bo‘lgan va o‘g‘it ishlab chiqarish sanoati rivojlangan mamlakatlarda qatoriga Rossiya, Qozog‘iston, Ukraina, Belorusiya, Markaziy Osiyoda esa O‘zbekiston Respublikasi kiradi. Jumladan, Dehqonobod kaliy zavodi” AJ 2010 yil qurilish ishlari nihoyasiga yetgach, 19 avgust kuni zavod ilk mahsulotini ishlab chiqardi. Zavod o‘tgan 10 yil mobaynida jami 2,2 mln tonnaga yaqin  mahsulot ishlab chiqardi. Yil oxirigacha esa 350 ming tonna kaliy xlorid ishlab chiqarish prognoz qilingan. Bundan tashqari mahsulotlarimizning 80 foizi chet davlatlarga sotilmoqda. Zavodning 10 yillik faoliyati davomida 30 ortiq xorijiy mamlakatlarga 300 million dollarlik kaliy o‘g‘itini ekport qilindi. Zavodning ishga tushishi bilan mamlakatimiz kimyo sanoatida yangi turdagi kaliy xlorid mineral o‘g‘iti to‘liq mahalliylashtirildi. Shuningdek, korxonada kraxmal mahsuloti ishlab chiqarish loyihasi ham mahalliylashtirish Dasturiga kiritilib, 2016 yildan guruch sechkasidan kraxmal ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Hozirda suyuq parafin ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va uni mahalliylashtirilish bo‘yicha ishlar olib borilmoqda. Natijada yiliga 28,0 ming AQSh dollari miqdoridagi valyuta mablag‘larining chetga chiqib ketishining oldi olinadi. 2010 yilda zavodning sof foydasi 2 milliard 274 million so‘mni tashkil etgan bo‘lsa, 2019 yilda 5 milliard 575 million so‘m daromad ko‘rildi. Shuningdek, 2010 yilda davlatga 1,8 milliard so‘m miqdorida soliq to‘langan bo‘lsa, bu ko‘rsatkich 2015 yilda 31,4, 2019 yilda esa 46,7 milliard so‘mga yetdi. Shu kungacha tashkilotning byudjetga to‘lagan soliq va boshqa to‘lovlari miqdori 291,39 milliard so‘mdan oshib ketdi.

Mendeleyev davriy jadvalidagi 40 dan ortiq kimyoviy elementlar o‘simliklarning normal xolatida o‘sishi va rivojlanishi uchun zarurdir. Jumladan, azot, fosfor, kaliy, kalsiy, oltingugurt va magniy o‘simlikning asosiy oziq moddalari xisoblandi.

Keyingi yillarda respublika qishloq xo‘jaligini mineral o‘g‘itlar, ayniqsa fosforli va kaliyli o‘g‘itlar bilan ta'minlash keskin kamaydi. Masalan, 2001 yilda Respublikada yetishtiriladigan turli xil qishloq xo‘jalik ekilari uchun ilmiy asoslangan zarur me'yordagi mineral o‘g‘itlarga bo‘lgan talab (100% ozuqa modda xisobida) 997,5 ming tonna azotli, 691,7 ming tonna fosforli va 352,5 ming tonna kaliylio‘g‘itlarga to‘g‘ri keldi. Bugungi kunda azotli o‘g‘itlarga bo‘lgan talab ehtiyoj 58,8%, fosforga esa 18% bajarilmoqda.

O‘simliklarning xayotiy faoliyatida uglerod, kislorod va vodoroddan keyin azot fosfor va kaliy xam muxim axamiyatga egadir. Bunday elementlar to‘tgan o‘simliklarning ozuqa maxsulotlari kishlok xujaligida asosiy mineral o‘g‘itlar nomi bilan yuritiladi.

Fosfor, azot va kaliy o‘simlik uchun eng zarur ozuqa moddalardir. O‘simlik bu elementlarni tuproqdan oladi, tuproqda bu moddalar mikdori yildan-yilga kamayib, tuproqning unumdorligi pasayib boradi, bu ekinning xosildorligiga salbiy ta'sir etadi. Tuproqning unumdorligini oshirish uchun yerni yetarli darajada o‘g‘itlanishi kerak.

Xosildorlikni tuproqga fosfor, azot va kaliy solish xisobiga, oshirilishi.

Maxsulot turi	^1 t solingan o‘g‘it xisobiga (N, P2^O5^,K2^O) xosildorlikni o‘sishi, T
	N	^P2^O5	^K2^O
Paxta	10-14	5-6	2
Shakar lavlagi	120-160	50-55	40-50
Bug‘doy	12-15	7-8	3-4