Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

Ташқи таъсирлар (экстерналийлар)
– нархда ўз аксини топмаган 
қўшимча харажатлар ёки фойдалар. Ижобий ташқи таъсирлар бир иқтисодий 
субъект фаолияти бошқа субъектлар учун қўшимча фойдаларнинг пайдо 
бўлишига олиб келган ҳолларда юзага келади, бунда у ишлаб чиқарилаётган 
неъматнинг нархларида ўз аксини топмайди. Салбий ташқи таъсирлар бир 
иқтисодий субъект фаолияти бошқа субъектлар учун қўшимча харажатларни 
келтириб чиқарган ҳолларда юзага келади. 
Трансакция
– шартнома шаклига эга бўлган битим. 
Трансакция харажатлари
– ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ 
бўлмаган харажатлар, хусусан, ахборотни тўплаш ва қайта ишлаш харажатлари, 
мунозараларни 
ўтказиш 
ва 
қарорлар 
қабул 
қилиш 
харажатлари, 
шартномаларнинг бажарилишини назорат қилиш ва ҳуқуқий ҳимоялаш 
харажатлари. 
Трансакция харажатлари
– мулкчилик ҳуқуқларини алмашиш ва 
ҳимоялаш билан боғлиқ барча харажатлар. 
Трансформация 
харажатлари
– 
иқтисодий 
тизимдаги 
эски 
институтларни тугатиш, янги институтларни шакллантириш (ёки импорт 
қилиш) ва мослаштириш билан боғлиқ харажатлар. 
Уй хўжалиги
– инсон капиталини ишлаб чиқаришнинг умумий 
вазифалари, яшаш, бюджет ва оила-қариндошчилик алоқалари билан 
бирлашган кишилар гуруҳи. 
Фирма ички тузилишининг вариантлари
Аралаш тузилма,
агар бўлинмалардан бири унитар корхонадаги сингари 
фирма раҳбарияти томонидан тўлиқ назорат қилинса, иккинчи бўлинма 
холдингдаги каби фирма раҳбариятига молиявий жиҳатдан қарам бўлса, учинчи 
бўлинма эса операцион мустақилликка эга бўлиб, мультидивизионал 
тузилмадаги каби ўз харажатини қоплаш тамойили асосида фаолият юритган 
тақдирда, юзага келади. 
Мультидивизионал тузилма
– маҳсулот тури, савдо маркасига кўра ёки 
жуғрофий белги бўйича ўз харажатини қоплаш ва ўзини-ўзи молиялаш 

---

202 
тамойили асосида фаолият юритувчи ярим мухтор ишлаб чиқариш 
бўлинмаларини ташкил этишни назарда тутади. 
Холдинг тузилмаси
– қарорлар қабул қилиш ва «агентлар» ҳаракатлари 
устидан назорат жараёнини имкон қадар марказлашган тизимдан чиқаришни 
намоён этади. 
Унитар тузилма –
ҳукмронлик муносабатларининг максимал даражада 
марказлашувини назарда тутади.