Таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт университети

1-БЎЛИМ. МЕҲНАТ РЕСУРСЛАРИНИНГ ШАКЛЛАНИШИ

Мамлакат, ҳудуд ёки туманлардаги меҳнат ресурслари сонини аниқлашдаги бошланғич маълумотлар бўлиб, ушбу ҳудуд аҳолисининг сони, таркиби ва ҳаракати кўрсаткичлари ҳизмат қилади.
Бунда қуйидаги кўрсаткичлар назарда тутилади.
1)Йил давомида аҳолининг ўртача йиллик сони Р:

Р=(Р_б+Р_о) /2

бу ерда Р_б – аҳолининг йил бошидаги сони;

Р_о - аҳолининг йил оҳиридаги сони;

2) Йил давомида умумий туғилиш коэффициенти (n) (промиллда);

n=N_i/P.1000;

3) Йил давомида умумий ўлиш коэффициенти (m) (промиллда);

m=N_j/P.1000;

4) Йил давомида аҳолининг табиий ўсиши (камайиши) (E);

Е=N_i-N_j

бу ерда N_i – йил давомида туғилганлар сони;

N_j – йил давомида ўлганлар сони;

5) Аҳолининг табиий ўсиш коэффициенти (к_т) (промиллда);

К_т=Е/Р,1000;

6) Йил давомида аҳолининг механик (миграцион) кўпайиши (камайиши) (С):

C=M_i - M_j ;

Бу ерда M_i – йил давомида кўчиб келган аҳоли сони;

M_j – йил давомида кўчиб кетган аҳоли сони;

7) Аҳолининг механик кўпайиши коэффициенти (К_М);

Км =С/Р.1000;

8) Йил давомида аҳолининг умумий кўпайиши (∆P)

∆P=E+C;
9) аҳолининг умумий ўсиш коэффициенти (к_о) (промиллда);

К_о=∆Р/Р.1000;

10) таҳлил қилинаётган йил охирига ёки келаси йил бошига аҳоли сони башорати (Р_к):

P_k=P_H+E+C.

Меҳнат ресурслари меҳнатга лаёқатли ёшдаги, ҳамда меҳнатга лаёқатли ёшдан кичик ва катта ёшдаги ишлаётган фуқаролардан ташкил топади.

Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунчилигига асосан меҳнатга лаёқатли ёш чегараси эркаклар учун 16-60; аёллар учун 16-55 ёш ҳисобланади. Бироқ одам организмига қаттиқ таъсир этувчи психофизиологик омиллар билан боғлиқ баъри бир касбий фаолият турлари учун пенсияга чиқиш чегараси 5-10 баъзан ундан ҳам кўпроққа қисқаради. Бу ноқулай оғир меҳнат шароитлари билан боғлиқ ишлаб чиқаришга (масалан кончилар), ҳамда йиллар давомида “меҳнат формаси”ни тутиб туриш имконияти йўқолишига (масалан балет) тегишли.
Реал ҳаётда кўпгина интиёзли пенсионерлар ўз ишида ёки бошқа ишларда меҳнат қилишни давом еттирадилар, шунинг учун ҳам меҳнат ресурслари таркибига кирадилар. Ишламайдиганлари эса улар таркибидан чиқарилади.
Меҳнатга лаёқатли ёшдаги одамларнинг маълум қисмини соғлиғининг ёмонлиги туфайли ҳеч қачон ишламаган ёки ишламай қўйганлар ташкил қилади.
Улар I ва II гуруҳ ногиронлари бўлиб, уларни давлат пенсия билан таъминлайди.
Шундай қилиб меҳнат ресурслари сони қуйидагича аниқланади:
МР=Р_мл-Р_ног+Р_пен+Р_ўсм;

Бу ерда Р_мл-меҳнатга лаёқатли аҳоли сони;

Р_ног-I-II гуруҳ ногиронлари ва имтиёзли пенсионерлар;
Р_пен-пенсия ёшида ишлаётганлар;
Р_ўсм-16 ёшгача бўлган ишлаётган ўсмирлар;
Меҳнат ресурсларининг табиий кўпайиши (МР_т)

МР_т=Р_к-Р_ч;

Бу ерда Р_к- меҳнатга лаёқатли ёшга тўлганлар;

Р_ч-меҳнатга лаёқатли ёшдан чиққанлар;
Меҳнат ресурсларининг миграцион кўпайиши, ҳамда меҳнат ресурслари сони динамикасининг нисбий кўрсаткичлари (умумий, тибиий ва механик кўпайиш коэффицентлари) барча аҳоли учин ўхшаш кўрсаткичларни ҳисоблаш каби аниқланади.