Ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi metrologiya

1
  —  harakatlanuvchi elektrod;  2 —  harakatlanmaydigan  elektrod;  3 —  o ‘q;
4
 —  prujina;  5 —  strelka;  6 —  shkala.
O ‘qdagi mavjud prujina harakatlanuvchi elektrod o ‘qi burilish 
burchagiga proporsional teskari ta’sir etuvchi momentni yaratadi. 
Aylantiruvchi va teskari ta’sir qiluvchi momentlar o ‘zaro ta’sirida 
elektrodlarga  berilgan kuchlanishlar kvadratiga  proporsional  o ‘l- 
chash  mexanizmi strelkasi burchakka aylanadi.
Asbobning  shkalasi  o ‘lchanayotgan  kattalik  birliklarida  gra- 
duirovka  qilinganda  nochiziqli  shkalani  hosil  qiladi.  Odatda, 
elektrostatik  asboblardan  o ‘zgaruvchan  yoki  o ‘zgarmas  toklar, 
shuningdek, o ‘ta yuqori chastotali kuchlanishlarni o ‘lchash uchun 
foydalaniladi.
Bu  asboblar  chastotaga  bog‘liq  b o ‘lmagan  ko‘rsatkichlar  va 
kichik energiyani iste’mol qilishi bilan ajralib turadi.  Elektrostatik 
asboblarning  ko‘rsatishiga  o ‘lchanadigan  kuchlanish  chastotasi, 
atrof-muhit  temperaturasining  o ‘zgarishi  va  tashqi  maydonlar 
deyarli ta’sir etmaydi.  Bunga qarama-qarshi o ‘laroq,  tashqi elektr 
maydonining ta’siri sezilarli darajada bo‘ladi. Elektrostatik asboblar­
ning  xususiy  energiya  sarfi juda  kam,  masalan,  o ‘zgarmas  tokda 
u deyarli nolga teng.
Elektrostatik  voltmetrlar  kam  quvvatli  zanjirlarda juda  keng, 
hattoki 30 MHz gacha bo‘lgan chastota diapazonidagi kuchlanishni
64

---

o ‘lchashda  ishlatiladi.  Aniqligi  b o ‘yicha  elektrostatik  voltmetrlar 
ko‘pincha  1,0—1,5 klasslariga m o‘ljallab ishlanadi.  Maxsus ishlan- 
gan aniqligi 0,1;  0,05  b o ‘lgan voltmetrlar ham mavjud.
Tashqi elektr maydon ta’sirini kamaytirish maqsadida elektro­
statik ekran ishlatiladi.
Induksion asboblar.  Induksion asboblarning boshqa elektr o ‘l- 
chash asboblari tizimidan farqli jihati bitta aniqlangan chastotada 
o ‘zgaruvchan  tok zanjirida  qo‘llash  mumkin.  Uning  kam  o ‘zga- 
rishlari ko‘rsatkichning katta xatoligiga olib keladi.
Zamonaviy  induksion  asboblar  chastotasi  50  Hz  b o ‘lgan  bir 
fazali va uch fazali o ‘zgaruvchan tok zanjirlari uchun elektr ener­
giyasini hisoblagich sifatida tayyorlanadi.
Induksion asboblar ishlash prinsipi b o ‘yicha asinxronli elektro- 
dvigatellarga  o ‘xshash  b o ‘lib,  asbobning  ish  zanjiri  b o ‘yicha  tok 
yuklanishi  o ‘tadi  va  yuguruvchi  yoki  magnit  maydonni  aylan­
tiruvchi, ya’ni harakatlanuvchi qismda tok induksiyalanadi va uni 
aylantirishga olib keladi.
O ‘zgaruvchan magnit oqimi miqdori bo‘yicha asbobning hara- 
katlanuvchi qismida induksiyalovchi tokka nisbatan bir oqimli va 
ko‘p oqimli induksion asboblarga b o ‘linadi.
Induksion  asboblarning  ishlash  prinsipi  asbobning  harakat- 
lanuvchi qismida induktivlangan toklar bilan o ‘zgaruvchan magnit 
oqimlarining  mexanik  o ‘zaro  ta’sirlashishiga  asoslangan.  Hisob- 
lagichda oqimlardan biri tarmoq kuchlanishiga ulanib (elektr ener- 
giyasi  o ‘lchanadi),  o ‘ramda  elektromagnitni  yaratadi.  Bu  oqim 
harakatlanuvchi  aluminiyli  diskni kesib  o ‘tadi va  uyurmali tokni 
induksiyalaydi,  elektromagnit  kuchlanish  qutblari  izi  atrofida 
tutashadi.  Ikkinchi oqim tok zanjiriga navbatdagi ulangan o ‘ram 
elektromagnitni hosil qiladi.  Bu oqim diskda hamda uyurmali tok 
o ‘zining elektromagnit qutblari izi atrofidagi tutashuvga olib keladi.
Bir fazali  uch  oqimli  induksion hisoblagich  tangensli  magnit 
tizimli qurilma sxemasi 2.13-rasmda keltirilgan.
Induksion mexanizmlarda aylantiruvchi moment hosil b o ‘lishi 
uchun kamida ikkita yoki ikki tashkil etuvchidan iborat bitta, faza 
jihatidan bir-biridan farq  qiluvchi va bir-biriga nisbatan uzoqroq 
joylashgan o ‘zgaruvchan magnit oqimlari b o ‘lishi kerak.
65

---

O ‘zgaruvchan magnit oqimlar orasidagi faza  farqi 90° ga teng 
b o ‘lganida  aylantiruvchi  moment  o ‘zining  maksimal  qiymatiga 
yetadi.
Aylantiruvchi moment o ‘zgaruvchan tok chastotasiga bog‘liqdir.
Induksion tizimli  o ‘lchash  mexanizmlari,  asosan,  quvvat  o ‘l- 
chashda  —  vattmetr,  elektr  energiyasini  hisoblashda  hisoblagich 
(schotchik) sifatida ishlatiladi.
Raqamli  o ‘lchash  asboblari.  Raqamli  o ‘lchash  asbobi  deb, 
o ‘lchash  borasida  uzluksiz  o ‘lchanayotgan  kattalikning  natijasi 
raqamli  qayd  etish  qurilmasida  yoki  raqamlarni  yozib  boruvchi 
qurilmada diskret tarzda o ‘zgartirilib, indikatsiyalanadigan asbob- 
larga aytiladi.  Raqamli o ‘lchash asboblari hozirgi kunda juda keng 
tarqalgan.
Raqamli o ‘lchash asbobining funksional chizmasi 2.14-rasmda 
keltirilgan.
66

---

2.14-rasm.  Raqamli  o ‘lchash  asbobining  funksional  chizmasi.