Ta’lim vazirligi o. Y u. R a s h I d o V, I. I. A L i m o V

'Поляк  Г.Б.  и др.  Финансы. Денежное обращение.  К редит—  М.:  ЮНИТИ, 
2004.
2  Сениагов  В.К.  и  др.  Финансы,  денежное  обращение  и  кредит  —  М.: 
Проспект,  2004.
3  /V.  Хаус1ат\’.  «МоНуа»  —  Т.:  «Акаскгтуа».  2001.

---

Biz yuqoridagi  qarashlarni tahlil etsak,  u  holda  m oliya funksiyalari 
m iqdori  t o ‘g ‘risidagi  qarama-qarshiliklarga  q a ra m asd a n ,  moliyaning 
quyidagi  um u m iy  xususiyatlari  t o ‘g‘risida  tortishuv  y o ‘q:
—  moliya  iqtisodiy  kategoriya  sifatida  ishlab  chiqarish  jarayoni 
bilan  bevosita  bog‘liqdir;
—  moliya  jamiyatdagi  tovar-pul  m unosabatlari  va  davlat  bilan 
b o g ‘liqdir;
—  moliya  bu  qiymat(pul)  k o ‘rinishidagi  kategoriyadir;
—  moliya  yordam ida  yalpi  ijtimoiy  m ahsulot  va  milliy  darom ad 
taqsimlanishi  ham da  qayta  taqsimlanishi  amalga  oshiriladi;
—  moliya  haqiqiy  pul  m ablag‘lari  fondlarida  n a m o y o n   b o ‘ladi. 
Biz  m oliyaning  tub  m ohiyatini  t o ‘liq  ochib  bera  o lad ig a n   taniqli 
iqtisodchi  olimlar vayetakchi  amaliyotchilar fikrlaridan tahliliy xulosa 
chiqarib,  hozirda  moliya  asosan  uch  funksiyani  bajaradi  deb  hisob- 
laymiz.  Ular  quyidagilardan  iborat:
1)  taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  funksiyasi;
2)  nazorat  funksiyasi;
3)  tartibga  solib  turish  funksiyasi.
Moliyaning taqsimlash  va  qayta  taqsimlash  funksiyasi jam iyatning 
barcha sohalarida:  moddiy ishlab  chiqarish,  n o m oddiy ishlab  chiqarish 
va  m uom ala  sohalarida  amalga  oshadi.
U shbu  funksiya  bo ‘lib,  m am lakatda  yaratilayotgan  va  pul  shak- 
lidagi  yalpi  ijtimoiy  m ahsulot  ham d a  milliy  d a ro m a d   hisoblanadi. 
Taqsimlash va qayta taqsimlash  subyektlari  m ikrodarajada  m am lakatda 
faoliyat  ko‘rsatayotgan  x o ‘jalik  subyektlari  va  aholi  hisoblansa,  m ak- 
rodarajada-davlat  hisoblanadi.
Moliyaning  bu  funksiyasi  yordam ida  m am lakatda  yaratilayotgan 
yangi  qiymat  mikrodarajada  taqsimlanadi  va  u shb u  qiym at  m akro- 
darajada  qayta  taqsimlanadi.  Biz  fikrimizni  kengroq  bildirsak,  y a ’ni 
taqsim lash  obyektining  m ikroiqtisodiy  ko ‘rsatkichi  b o ‘lib  tu sh u m , 
d arom ad  va  foyda  hisoblansa,  makroiqtisodiy  k o ‘rsatkich  b o ‘lib,  yalpi 
ijtimoiy  mahsulot  va  milliy  d aro m ad  hisoblanadi.
Moliyaning taqsimlash va qayta taqsimlash  funksiyasi  o ‘zaro b og ‘liq 
bo'lgan  uch  bosqichni  o ‘z  ichiga  oladi.  Bu  bosqichlar  quyidagilardan 
iborat:
1. 
M am lakatda  turli  pul  m ablag‘lari  fondlarining  tashkil  topishi. 
Bu jarayonda mikroiqtisodiy darajada xo‘jalik subyektlarining faoliyati 
u c h u n   zarur  b o ‘lgan  moliya  resurslari  va  m ak rod arajada  davlatning 
markazlashgan  pul  m ab lag iari  fondlari  tashkil  etiladi.

---

2. Tashkil etilgan pul mablag'lari fondlarining turli moliya dastaklari 
yordam ida  taqsimlanadi.  Mikrodarajada  taqsimlanishda  xo'jalik  su- 
byektlarining  markazlashmagan  pul  mablag‘lari  fondlari  (ustav  fondi, 
ish  haqi  fondi,  amortizatsiya  fondi,  moddiy  rag‘batlantirish  fondi  va 
boshqalar) tashkil etiladi. Taqsimlanishning makrodarajasida davlatning 
turli  darajadagi  budjetlari  ham da  budjetdan  tashqari  fondlari  shakl- 
lanadi.
3.  Tashkil  etilgan  pul  mablag'lari  fondlarining  taqsimlanishi  va 
sarflanishi.  Bu jarayonda  mikrodarajada xo‘jalik subyektlari  faoliyatini 
rivojlantirish  va  jam o a   a ’zolarining  ijtimoiy  ehtiyojlarini  qondirishga 
sarflanadi.  Makrodarajada esa mamlakat iqtisodiyoti tarkibiy tuzilmasini 
optimal  darajada  saqlab  turish  va  aholining  um um davlat  tom onidan 
ijtimoiy  ehtiyojlarini  qondirishga  sarflanadi.
M am lakatda yaratilgan yalpi  ijtimoiy mahsulot va  milliy darom ad- 
ning  taqsim lanishi  natijasida  jam iyatning  daromadlari  shakllanadi. 
M ikrodarajadagi  birlam chi  taq sim la n ish d a   asosiy  yoki  birlam chi 
darom adlar vujudga keladi.  M oddiy ishlab chiqarish sohasida  birlamchi 
darom adlarga  quyidagilar  kiradi:
—  x o ‘jalik  subyektining  toydasi  (daromadi);
—  x o ‘jalik  subyekti  ishchi  va  xizmatchilarining  daromadlari  (ish 
haqi,  m ukofot  va  turli  t o ‘lovlar);
—  ijtimoiy  va  budjetdan  tashqari  fondlarga  ajratmalar.
Yuqoridagi  birlam chi  taqsim lanish  0 ‘zbekiston  Respublikasiga
nisbatan  k o ‘rib  chiqiladi.  X o‘jalik  subyekti  o ‘z  ixtiyoriga  kelib tushgan 
tushum ni  ish  haqi va moddiy xarajatlarni  qoplashga saiflaydi.  Amaldagi 
qonunchilikka asosan  m ehnat  haqini  hisoblashda turli budjetdan tash­
qari  fondlarga,  y a ’ni  davlat  bandlik  fondi,  budjetdan  tashqari  pensiya 
jam g'arm asi  va  ijtimoiy sug‘u rta  fondiga  majburiy to'lovlarni  ajratadi. 
Bu t o ‘lovlar va  ajratmalarni  t o ‘lagandan so‘ng xo‘jalik subyekti  ixtiyo- 
rida  foyda  qoladi.  U shbu  foydadan  o ‘rnatilgan  soliqlar  va  t o ‘lovlarni 
davlat budjetiga t o ‘laydi.  Taqsimlanish amalga oshgandan so'ng birlam­
chi  taqsimlanish  o ‘rniga  makrodarajada qayta taqsimlanish  yordam ida 
milliy  darom ad n in g  qayta  taqsimlanishi  amalga  oshadi.
M am lakatda  yaratilgan  milliy  darom adning  qayta  taqsimlanishi 
quyidagi  omillarga  bevosita  bog'liqdir:
1. 
Xo'jalik  yurituvchi  subyektlarning  daromadlari  va  ja m g ‘arma- 
laridan  oqilona  va  samaradorlik  bilan  foydalanish  maqsadida  milliy 
darom ad ni  iqtisodiyotning tarm oqlararo va hududlararo qayta taqsim- 
lanishiga  ehtiyojining  mavjudligi.  Respublikamizda  iqtisodiy,  siyosiy

---

va demografik sabablar tufayli hududlarning rivojlanish darajasi turlicha. 
B a ’zi  hududlarda,  y a ’ni  Qoraqalpog'iston  Respublikasida,  Sirdaryo, 
Jizzax va Xorazm viloyatlarida  iqtisodiy  rivojlanish  darajasi  sust  rivoj- 
langan  va  aksincha.  Toshkent  shahri,  F arg‘on a ,  Toshkent  va  Navoiy 
viloyatlarida  iqtisodiy  rivojlanish  darajasi  yuqori  darajada.  Bu  omil 
esa  budjet  darom adlarining  yetarliligiga  bevosita  t a ’sir  ko‘rsatadi. 
Iqtisodiy  to m o n d a n   sust  rivojlangan  h u d u d lard a   istiqomat  etuvchi 
aholining  ijtiinoiy  n e ’matlar  bilan  t a ’m inlash  h a m d a   ijtimoiy  himoya 
qilish  xarajatlari  bu  hududda  yaratilgan  d a ro m a d d a n   ko'pdir.  Bunday 
holatning  oldini  olish  maqsadida  m am lakatim iz  davlat  budjetidan  bu 
h ududlarning  mahalliy  budjetlariga  yetarli  m ab la g ‘lar  (subvensiya, 
dotatsiya  shaklida)  beriladi;
2. Jamiyatda  ikki  sohaning,  y a ’ni  moddiy va  nom oddiy soha  (sog‘- 
i 
liqni  saqlash,  maorif,  fan,  ijtimoiy  t a ’m in ot,  m udofaa,  boshqaruv)
larning  mavjudligi.  M a ’lumki,  n o m o d d iy   s o h a d a   milliy  d aro m ad  
I 
yaratilmaydi,  lekin  nomoddiy  sohaning  zarurati  va  uni jam iyat  uchun 
kerakligini  hech  kim  inkor  eta  olmaydi.  Shu n i  alohida  t a ’kidlash 
lozimki,  keyingi vaqtlarda  0 ‘zbekiston  Respublikasida sog‘liqni saqlash 
va  m aorifni  rivojlantirishga  ju d a   katta  e ’tib o r   berilm oqda.  Bunga 
m a m la k a tim iz d a   2005-y ilnin g   « S ih a t-s a lo m a tlik   y i 1 i»  deb  e ’lon 
qilinganligi  yorqin  misol  bo'ladi;
3.  Jamiyatda,  ya’ni  aholi  o'rtasid a turli  ijtimoiy guruhlarning  m av­
judligi.  Insoniyat rivojlanishi,  ya’ni  demografik  holati aholining ijtimoiy 
guruhlarga  bo ‘iinishiga  ham  t a ’sir  ko‘rsatadi.  Buning  natijasida  j a ­
m iyatda  ko‘p  farzandli  oilalar,  nafaqaxo'rlarning  mavjudligi  obyektiv 
omildir.  Bunday guruhlarni  ijtimoiy tom o nd an   him oya qilish  davlatning 
burchi  hisoblanadi.  Buni  amalga  oshirishda  davlat  eng  a w a lo   budjet 
mablag'laridan  foydalanadi.
Jam iyatda  yaratilgan  yalpi  ijtimoiy  m ahsulot  va  milliy  darom adni 
moliya yordamida qayta taqsimlanishi  natijasida u m um davlat fondlari, 
y a ’ni  budjetlar  ham d a  b u djetdan  tashqari  fo n d la r  shakllantiriladi. 
B unday  qayta  taqsimlash  natijasida  no m od d iy   sohada  band  b o ‘lgan 
shaxslar  moliya  mablag'lari  bilan  t a ’minlanadi.
Jam iyatda yaratilgan  milliy  daro m adn i  qayta  taqsimlash  natijasida 
iqtisodiyot  tarmoqlari  tarkibining  manfaatlari  hisobga  olinadi.  Iqtiso- 
diyotning ustuvor tarmoqlarini  (qishloq xo'jaligi,  energetika, transport) 
jad al  rivojlantirishga  e ’tibor  qaratiladi.  U sh b u   holatni  0 ‘zbekiston 
Respublikasiga  taqqoslansa,  hozirda  m am lak atim izda  60  foiz  aholi 
qishloq joylarida  istiqomat  qilishi  va  eksport  tarkibida  qishloq  x o ‘jalik