Ta’lim vazirligi o. Y u. R a s h I d o V, I. I. A L i m o V

fmancia»  so 'zid an  
olingan  b o ‘lib.  bitimlardan  undiriladigan  t o ‘lov,  darom ad  m a ’nosini 
anglatadi.  11k  bor  moliya  tu sh un ch asi  X III—XV  asrlarda  Italiyaning 
yirik  savdo  va  bank  xizmatlari  markazi  hisoblangan  —  Florcnsiya, 
Venesiya  va  Genuyada  m uo m alag a  kirgan.  Keyin  ushbu  tu sh u n ch a 
x alq aro  k o ‘lam da  keng  is h la tila   b o sh la n ib ,  u  davlat  z im m a sig a  
yuklatilgan  siyosiy va  iqtisodiy funksiyalarni  bajarishi  uchun  m am lakat 
aholisi  o ‘rtasida  pul  resurslarini  jalb  qilish  bilan  bog‘liq  pul  m u n o sa ­
batlari  tizimini  o ‘zida  m ujassam lashtira  boshladi.  U shbu  omil  esa 
moliya  kategoriyasining  o ‘zida  quyidagi  maxsus  xususiyatlarning  aks 
ettirishini  t a ’minlaydi:
—  moliya  ikki  subyekt  o'rtasidagi  pul  m unosabatlari  hisoblanadi, 
ya’ni  pul  ushbu  munosabatlarning  m oddiy  asosi  b o ‘lib  xizmat  qiladi;
—  moliyaviy  m uno sab atlar  jaray on id agi  ishtirokchi  subyektlar 
turlicha  huquq va majburiyatlarga ega b o ‘ladi,  ulardan biri  hisoblangan 
davlat  o ‘ziga  xos  bo'lgan  h u k u m ro n lik   vakolatiga  egadir;
—  moliyaviy munosabatlar jara y o n id a  um um davlat pul  mablagMari 
fondi  hisoblangan  budjet  shakllanadi;
—  davlat  budjetining  d a r o m a d   qism iga  yetarli  m a b la g ‘larning 
m u n tazam   va  to ‘liq  kelib  tu sh ish in i  t a ’m inlash  m aq sadid a  soliqlar, 
yig‘im lar,  bojlar  va  boshqa  t o ‘lovlarga  davlat  m ajburiy   xarakteri 
berildi  h a m d a   buni  am alga  o s h ir is h   u c h u n   d a v la tn in g   h u q u q iy  
faoliyatini  amalga oshiradigan  m axsu s vakolatlarga ega  fiskal  apparat 
tashkil  etildi.  U shbu  holatni  hozirgi  vaqtdagi  O ‘zbekistonga  taq-

---

qoslasak,  u n d a   0 ‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  Soliq  Q o ‘mitasini 
k o ‘rsatish m um kin.
M oliya  u m u m iq tiso d iy   kategoriya  sifatida  davlatning  faoliyat 
k o 'rsatish i  u c h u n   m o d diy  asosni  tashkil  etadi.  M oliya  davlatga 
yuklatilgan  siyosiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  vazifalarni  amalga  oshirish, 
jam iyatda  kengaytirilgan  ishlab  chiqarishni  ta ’minlash  u c h u n   kerakli 
pul  m ablag‘larini yetkazib  beradi.  U shbu faoliyatni  amalga  oshirishda 
soliqlar,  to'lo v lar,  bojlar,  davlat  kreditini  jam lagan  m oliya  davlat 
uch u n   obyektiv  va  zarur  xususiyatga  ega  b o ‘ladi.
Yuqorida qayd etilgan xususiyatlarning barchasi moliyaning tarixiy 
kategoriya  sifatida  vujudga  kelishiga  bevosita  ta ’sir  etgan  omillardan 
hisoblanadi.
Bu  om illarni  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  asosida  guruhga  ajratilsa, 
ular  quyidagilardan  iborat  b o ‘ladi:
— jam iyatda  m ehnat  taqsimotining  amalga  oshirilishi va jamiyatni 
turli  ijtimoiy  guruhlarga  b o ‘linib  ketishi;
—  tovar-pul  m unosabatlarining  rivojlanishi  va  shu  asosda  ishlab 
chiqarishning o ‘sishi ham da yalpi  ichki  mahsulot hajmining k o ‘payishi;
—  ja m iy a td a   kerakli  pul  mablagMarini  yaratuvchi  turli  mulk 
shaklidagi  mustaqil  faoliyat k o ‘rsatuvchi  xo'jalik subyektlarining yuzaga 
kelishi;
—  markazlashgan  davlatning  tashkil  topishi.
M oliya  m u n o sa b a tla rid a   p u ln in g   mustaqil  harakati  natijasida 
markazlashgan  va  markazlashmagan  pul  fondlari  tashkil  topadi.  Bu 
holat  esa  moliyaning  m oddiy  m ohiyatini  anglatadi.  Lekin  moliya  pul 
m unosabatlarini  o ‘zida  aks  ettirsada, jamiyatdagi  barcha  pul  m unosa- 
batlari  moliyaga  tegishli  b o ‘lmaydi.  Biz  quyida  moliya  va  pul  m u n o ­
sabatlarini  taqqoslab,  ular  o ‘rtasidagi  farqlarni  ko'rsatishga  harakat 
qilamiz:
1.  Pul  jam iyatda  u m u m iy   ekvivalent  rolini  o'ynaydigan  maxsus 
tovar  hisoblanib,  uning  yord am id a  barcha  xarajatlar  hisobga  olinadi. 
Moliya yalpi ichki  mahsulot va milliy daromadni taqsimlaydigan,  qayta 
taq sim la y d ig a n   iqtisodiy  d a s ta k   b o ‘lib,  u  orqali  pul  m a b la g ‘lari 
fondlarining  tashkil  etilishi  h a m d a   sarflanishi  nazorat  qilinadi;
2.  Pul  o ‘ziga  xos  beshta  funksiyani:  qiymat  o ‘lchovi,  muomala 
vositasi, ja m g ‘arm a vositasi,  to 'lo v  vositasi va jahon puli  funksiyalarini 
bajaradi.  Moliya  bu  funksiyalardan  sifatan  va  m iqdoran  farq  qiluvchi 
o ‘ziga  xos  funksiyalarni  bajaradi.  Biz  keyin  bu  funksiyalarni  t o ‘liq 
yoritam iz;

---

3.  Pul  moliyadan oldin  paydo b o ‘lgan,  moliya esa tarixiy kategoriya 
sifatidan  puldan  keyin  paydo  bo'lgan;
4.  Pul  moliyaga  nisbatan  keng  iqtisodiy  m unosabatlarni  o ‘zida 
aks ettiradi.  Moliya markazlashgan va  markazlashmagan  pul  fondlarini 
shakllantirish  bilan  bog‘liq  nisbatan  to r  doiradagi  iqtisodiy  m u n o ­
sabatlarni  o ‘zida  aks  ettiradi.
Moliyaning  puldan  farqini  soddaroq  qilib  ochib  berishga  harakat 
qilamiz.  Xodim  o ‘zi  ishlayotgan  tashkilotdan  m ehnat  haqi  oldi.  Bu 
yerda  moliya  m unosabati  yuzaga  chiqadi.  C hunki  tashkilot  m ehn at 
haqini  berish  ja r a y o n id a   davlat  soliqlarini  va  b u d jetd a n   tashq ari 
ja m g 'a rm a   u c h u n   t o ‘lovlarni  hisoblab,  uni  undirib  oladi.  D e m a k , 
xodim  va  davlat  o ‘rtasidag¡  moliya  munosabati  amalga  oshdi.  Keyingi 
misol,  talabaga  dadasi  pul  berdi.  Bu  yerda  pul  munosabati  amalga 
oshdi,  lekin  moliya  m unosabati  amalga  oshm adi.  C hunki,  bu  pul 
munosabatini  davlat  tartibga  solmaydi  va  nazorat  etmaydi.  B unday 
pul  m unosabatlarini  xaridorlar  va  sotuvchilarning  bozorda  yuzaga 
chiqadigan  munosabatlari  misolida  ko'rsatish  mumkin.
Shunday qilib,  moliya -doim o pul  munosabatlaridir,  lekin jam iyat- 
dagi barcha pul  munosabatlari  moliya munosabatlarini tashkil  etmaydi. 
Pul  munosabatlariga  nisbatan  moliya  munosabatlarini  ajratib turadigan 
ko'rinishlar  mavjud.  M oliya  munosabatlari  huquqiy  asosga  ega  va 
tartibga  solib  turiladigan  pul  munosabatlaridir.  Pul  m unosabatlari  esa 
bunday huquqiy asosga ega emas.  Bunday jarayon  ishtirokchilari  m iqdor 
va  shartlarni  o ‘zaro  kelishilgan  holda  belgilaydi.
Ishlab  chiqarish  subyekti  o'zining  ishlab  chiqarishini  kengaytirish 
va  rivojlantirish  m aq sa d id a   m u o m a la g a   obligatsiya  ch iq a rd i.  Bu 
jarayonda  subyekt  amaldagi  qimmatli  qog‘ozlar  to ‘g ‘risidagi  q o nu ng a 
asosan  faoliyat  olib  boradi.  M uom alaga esa  o ‘zining shakllangan  ustav 
kapitalining  100  foizi  m iqdorida  obligatsiya  chiqarish  huquqiga  ega. 
M uo m alaga  chiqarilgan  obligatsiyalar  u c h u n   yuridik  va  jis m o n iy  
shaxslardan  pul  m ablag'lari  jalb  qiladi.  Bu  yerda  pul  m unosabatlari 
yuzaga  kelgan,  lekin  moliya  munosabati  yuzaga  chiqm adi.  Tkkinchi 
misol,  xuddi  shu  subyektning  ishlab  chiqarish  m ahsulotining  eksport 
hajmini orttirish  maqsadida davlat budjeti xarajatlari qismidan sutsidiya 
ajratiladi.
Bu  yerda  moliya  m unosabatlari  yuzaga  chiqdi.  C h u n k i,  x o ‘jalik 
subyektiga davlat to m o n id an  davlat budjetida tasdiqlangan va maqsadli 
subsidiya  berildi.  Bu  pul  m unosabatlari  moliya  qonunchiligi  asosida 
tartibga  solinib  turiladi.

---

Jamiyatdagi  pul  munosabatlarining asosiy qismi  ekvivalent  xususi- 
yatlarga  ega  boMadi.  Bu  munosabatlarda  bir  to m ondan  pul  resurslari 
oqimi,  ikkinchi tom ondan tovarlaryoki xizmatlar oqimi  harakat qiladi. 
Bu  m unosabat  orqali  ishtirokchilar  o'zlarining  iqtisodiy  ehtiyojini 
q o n d ira d ila r.  M o liy a   m u n o s a b a tid a   pul  h a ra k a ti  n o e k v iv a le n t 
xarakterga  ega  boMadi.  Bu  yerda,  bir  to m o n d a n   pul  oqimi,  ikkinchi 
to m ond an   tovar  yoki  xizmatlar  harakati  oqimi  qarshi  chiqolmaydi. 
M asalan,  bunga  misol  qilib  quyidagini  keltiramiz.  M a ’lumki,  davlat 
budjeti  taqchilligini  qoplashning  xalqaro  amaliyotda  quyidagi  y o 'n a - 
lishlari  mavjud:
1)  Markaziy  bank  tom onidan  q o ‘shim cha  pul  emissiyasini  amalga 
oshirish;
2)  Davlat  budjeti  xarajatlarini  qisqartirish;
3)  Davlat  budjeti  daromadlarini  k o‘paytirish  (soliqlar  stavkasini 
oshirish,  yangi  soliq  turlarini  kiritish);
4)  M u o m a la g a   q im m atli  q o g 'o z   ch iq a rish   y o rd a m id a   davlat 
kreditini  olish.
Bu  holatlar  0 ‘zbekiston  Respublikasiga  taqqoslansa,  yuqorida- 
gilardan  t o ‘rtinchi  y o ‘nalishni  amalga  oshirilayotganining  guvohi 
b o ‘linadi.  M asalan,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Moliya  vazirligi  hozirgi 
v a q td a   h u k u m a t   n o m id a n   m u o m a la g a   d a v la t  qisq a  m u d d a t li  
obligatsiyalarini  va  davlat  o ‘rta  m uddatli  g 'a z n a   m ajburiyatlarini 
c h iq a rib ,  u la rn i  yuridik  shaxslar  o rasid a   jo y la sh tirish n i  a m alg a 
oshirm oqda.  Bu  orqali  mavjud  davlat  budjeti  taqchilligi  qisqarmoqda, 
inflatsiya  sur’ati  past  holda  saqlanib  turibdi,  lekin  bir to m o n d a n   tovar 
oqimi  emas,  balki  davlat  qarz  majburiyati  yuzaga  chiqmoqda.
U m u m a n   olganda,  moliya  —  hamisha  pul  munosabatlarini  tashkil 
yetib,  ushbu  m unosabatda  ishtirok  etuvchi  tom onlardan  biri  albatta 
markaziy  davlat,  mahalliy  hokimiyat  yoki  uning  vakolatiga  ega  biron 
bir  organ  bo'lishi  shart.
M oliyaning  ijtimoiy-iqtisodiy  mohiyatini  ochish uchun  unga quyi­
dagi  t a ’rifni  berish  m um kin.  Moliya  —  davlat  to m o n id an   tashkil 
etiladigan  pul  munosabatlarining  yig'indisi  b o ‘lib,  unda  um um davlat 
pul  mablagMari  fondlarini tashkil  etish va  davlatning  iqtisodiy,  ijtimoiy 
va  siyosiy  vazifalarini  bajarish  uchun  taqsimlanish  ham da  sarflanish 
amalga  oshiriladi.
Davlatning  markazlashgan  pul  mablag‘i  fondlarini  tashkil  etishda 
soliqlarning ahamiyati  kattadir.  Soliqlar yordamida esa davlat jam iyatda 
yaratilgan  milliy  darom adni  taqsimlash  va  qayta  taqsimlashni  amalga

---

oshiradi.  Shuni  alohida  ta’kidlash  lozimki,  soliqlar  davlatning  qaysi 
tuzum ga  ega  boMishidan  qat’i  nazar  mavjud  b o ‘ladi.  Chunki,  davlat 
jamiyatni boshqarish  (u davlat demokratik tizim, totalitär tizim boMishi- 
dan  q a t’i  nazar)  uchu n   o'zining  oldida  turgan  vazifalarini  bajarish 
niaqsadida  zam r  b o ‘lgan  moliya  mablag‘larini  aynan  soliqlar  h a m d a  
soliq  funksiyalarini  bajaruvchi  boshqa  majburiy  to ‘lovlar  yordam ida 
shakllantiradi.
Iqtisodiyotning bozor munosabatlari  sharoitida hech qanday davlat 
soliqlarni  bekor qila  olmaydi.  Faqatgina  asosiy  m u am m o   soliq turlari, 
ularning stavkalari va soliqqa tortish  obyektlarini belgilash hisoblanadi. 
Oqilona  va  puxta  islilab  chiqilgan  soliq  siyosatigina  jam iyatda  soliq 
t o ‘lovchilar  o ‘rtasidagi  kelishm ovchiliklarning  oldini  oladi.  Hayot 
tajribasi  shundan  dalolat bermoqdaki,  m am la k a td a y u rid ik v a jis rn o n iy  
shaxslar uchun  ko‘p  turdagi  va yuqori  stavkalar amal  qilishi  natijasida 
soliq  to ‘lashdan  qochish  hamda  turli  y o ‘llar  bilan  soliq  obyektlarini 
yashirish  holatlari  yuzaga  keladi  va  kuchayishi  ainalga  oshadi.  Biz  bu 
holatni  AQSHlik  iqtisodchi  olim  Ar.  Leffer  egrisi  yordam ida  yoriti- 
shimiz  mumkin  (3-chizma).
Ar.  Leffer  o ‘z  izlanishida  m am lakatdagi  soliq  stavkalari  yuqoriligi 
va  davlat  budjetiga  ular  orqali  kelib  tu s h a d ig a n   soliqlar  m iqd ori 
o ‘rtasidagi  o ‘zaro  bog‘liqlikni  tahlil  qilgan.  Tahlil  natijasida Ar.  Leffer 
quyidagilarning  guvohi  b o ‘lgan:  davlat  t o m o n id a n   soliq  stavkasini