|
2 .7 . Kredit nazariyalari tanqidi
Turli davrlardagi yashab ijod qilgan iqtisodchilar kreditni iqtiso-
diyotda h am d a takror ishlab chiqarish jarayonidagi o ‘rniga turlicha
balio berib kelganlar, ularning ayrimlari kreditga yuksak baho berganlar,
ikkinchi gu ru h iqtisodchilari uni o ‘rnini keyingi darajaga q o 'y ib
kelganlar.
Kredit t o ‘g ‘risidagi nazariyalar ikki guruhga boMinadi. Ularning
birinchisi k re d itn in g n atu ra listik nazariyasi deb n o m la n a d i. Bu
nazariyaning asoschilari bo ‘lib A. Smit va D. Rikardolar hisoblanadilar.
Bu nazariyaga asosan kreditning ahamiyati pasaytiriladi, ya’ni kredit
faqat jam iyatda taqsimlangan kapitalni alohida ishlab chiqaruvchilar
o ‘rtasida qayta taqsimlash shakli bo'ladi va kengaytirilgan takror ishlab
chiqarish omili b o ‘la olmaydi.
Bu nazariyaning asosiy y o ‘nalishlari quyidagilardan iborat:
— kredit moddiy qiymatliklami bir qo'ldan ikkinchisiga o ‘tkazishda
texnik vosita (qurol) b o ‘lib hisoblanadi.
— kredit obyekti bo'lib natural (ishonchsiz) ashyoviy boyliklar
hisoblanadi;
— ssuda kapital haqiqiy kapitalga tenglashtiriladi va uni harakati
ishlab chiqarish kapital harakatiga mos keladi;
— b an k lar m oddiy qiym atliklam i bir mulk egasidan ikkinchi
mulkdorga o ‘tkazib beruvchi vositachi sifatida ishtirok etadi.
Yuqorida ko‘rib o ‘tilgan kredit nazariyasi yo‘nalish namoyondalari
tom onidan kredit to ‘g ‘risida va uni takror ishlab chiqarish jarayonida
n o to ‘g ‘ri xulosaga kelganliklarini bildiradi. Chunki ular kreditning
(ssuda kapitalini) harakatini, ishlab chiqarish kapitali, tovar kapitalining
harakatini n o to ‘g ‘ri k o ‘rsatib beradilar. Hattoki kreditni qayta taqsim
lash funksiyasini ham oxirigacha olib bera olmaydilar. Bu nazariya
tarafdorlarining kamchiligi shuki, ular kreditni ishlab chiqarishga
bevosita bog'liq, lekin ishlab chiqarish u hech qanday ijobiy t a ’sirini
ko‘rsatib bera olmaganlar. H aqiq atda esa kredit ssuda kapitalining
harakatini natijasi b o ‘lib, ikki xususiyatga ega, ya’ni kredit kengay
tirilgan takror ishlab chiqarishga t a ’sir ko‘rsatishi, yoki u nd a qarama-
qarshiliklarni ham vujudga keltirishi mumkin.
A m m o naturalistik nazariyotchilarning kamchiliklariga qaramay
ularning qarashlarida ham pozitiv fikrlar (mulohazalar) bor. Masalan,
bu nazariya tarafdorlari fikriga k o 'ra kredit haqiqiy kapitalni yarat-
masligi, balki faqat ishlab chiqarish jarayoniga ta ’sir ko‘rsatishi, ya’ni
kreditni bevosita ishlab chiqarish bilan bog‘liq ekanligini bilib be ra
olganlar.
Kreditning rolini (o'rnini) b o ‘rttirib ko'rsatadigan nazariya bu —
kreditning kapitalini yaratish nazariyasidir. Bu nazariya asoschilari —
ingliz iqtisodchilari J. Lo (XVIII) va G. Makleod (XIX) hisoblanadilar.
Bu nazariyaning negizi shuki, kredit hech qan d ay ishlab chiqarish
jarayoniga bog'liq emas va u iqtisodiyotda hal qiluvchi o ‘rinni egallaydi.
U la r kreditni pul va boyliklar bilan bir qatorga qo'yadilar. K apitalni
yaratish nazariyasining asi m a ’nosi b o ‘yicha banklar kreditni berish
orqali kapital yaratadilar, kredit hajmi b a n klarning o 'zlari ishlab
chiqaradigan kredit siyosatiga bog'liq. Shuning uchu n banklar qanchalik
chegaralanm agan m iqdorda kreditni kengavtirishlari va bu y o ‘I bilan
ishlab chiqarishni kengaytirishga asos yaratishlari mumkindir.
Banklar «kredit fabrikasi» degan tushuncha shu nazariya tarafdorlari
tom o nidan vujudga keltirilgandir.
Kreditning kapitalini yaratish nazariyasi tarafdorlari banklar t o m o
nidan berilayotgan kredit hajmi bank xohishiga emas balki, takror
ishlab chiqarish jarayonining obyektiv zaruriyatidan (xohishidan) kelib
chiqishi ham da kreditni haqiqiy kapital bilan almashtirib yuboradilar.
Kreditning bu nazariyasining davomchilari b o ‘lib, avstraliya profes-
sori I. Shum eter, nemis bankiri A. Tan va ingliz iqtisodchilari J.
M .K eyns va R. Xoutri hisoblanadilar.
Shum eter va Tanlar banklarning kuch-qudratini oshirib yuboradilar
va hech qanday chegarasiz beriladigan kreditlar takror ishlab chiqarish
jarayonini hamda iqtisodiy o'sishning asosiy kapitali b o ‘lib hisoblanadilar
deb qaraydilar. Shunga ko‘ra bu qarashlar kreditning «ekspazitsion
kredit nazariyasi» nomi bilan olamga mashhurdir. Ushbu nazariya orqali
iqtisodchilar mamlakatdagi inflatsiyani oqlam oqchi bo ladilar.
Biroq kreditning bu nazariya bo'yicha davomchisi bo'lgan J. Keyis
o 'z id a kerakli bo'lgan qarashlardan yaxshi (ijobiy) tom onlarini oigan
holda kreditni iqtisodiyotni tartibga solish vositasi deb qaraydi va
isbotlab beradi. C h u nki bank lar to m o n id a n kreditlash iqtisodiyot
talabiga asosan berilishi, talab oshsa taklif ham oshishi mumkinligini
e ’tiro f etadi. Bunga tarixiy misollar yetarli. M asalan, iqtisodiy m a m -
lakatda kuchaysa kreditga boMgan talab ham oshadi va aksinchadir.
K reditning ortiqcha berib yuborilishi b ozor iqtisodiyoti sharo itida
q o ‘shim ch a kreditlarning inflatsiyaning vujudga kelishiga sababchi
b o ‘lib kelishi mumkindir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
