|
N nuqtasidan
soliq tushumlari m iqdori bilan
L past stavkadagi soliq tushum lari
miqdori bilan teng. Lekin
N nuqtadagi soliq stavkalari ishlab chiqarishni
rivojlantirishni rag'batlantirmaydi va buning aksi
L nuqtadagi soliq
stavkalari ishlab chiqarishni kengaytirishga asos yaratadi va buning
natijasida m am lakatda yaratilayotgan milliy d arom ad ortadi. 0 ‘z-
bekiston Respublikasida ham bozor iqtisodiyotiga bosqichm a-bosqich
o ‘tish, iqtisodiyotni rivojlantirish natijasida soliq stavkalarining pasay-
tirilishi ham da b a ’zi soliq turlarining bekor qilinishi amalga oshiril-
moqda. Lekin shuni alohida t a ’kidlash lozimki, bu soliq stavkalarining
pasaytirilishiga qaram ay, keyingi yillarda 0 ‘zbekiston Respublikasi
davlat budjetining taqchilligi qisqarmoqda.
Tarixan davlat o ‘zining rivojlanish bosqichlarida xarajatlarning
sarflanishida asosan t o ‘rt y o ‘nalishga, y a ’ni, davlatning boshqaruv
xarajatlari, harbiy xarajatlar, iqtisodiyotni rivojlantirish xarajatlari
ham da ijtimoiy soha xarajatlariga y o ‘naltirilgan. Xarajatlar tarkibida
u yoki bu yo'nalish xarajatlarining egallagan ulushi davlatdagi mavjud
siyosiy tuzumga, iqtisodiy rivojlanish darajasiga, texnik, tabiiy, demo-
grafik holatiga ham da uning chegaradosh m am lakatlar va um um jahon
hamjamiyatidagi hodisalarga asosan turlicha b o ‘lgan va b o ‘lib kel-
moqda.
Davlatning shakllangan, markazlashgan bu mablag‘lari fondlarini
alohida hudud, iqtisodiyotning alohida olingan tarm og‘i yoki xo'jalik
subyektlari iqtisodiy manfaatlarini qondirish maqsadida sarflamasdan,
balki jam iyat ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini to ‘liq mos keladigan
xarajatlarini moliyalashtirishga sarflanadi. U shbu y o ‘nalishda h u -
dudlarda aholini ish joylari bilan ta ’minlash, demografik holatni hisobga
oigan hold a aholini ijtimoiy him oya qilish, hu dudlarni iqtisodiy
rivojlantirish kabi um um jam iyat ehtiyojlar hisobga olinadi. Xarajatlar
adresli b o 'lis h in i am alga oshirish m aq sa d id a m arkazlashgan pul
mablagMari fondlarining turli tadbirlarni moliyalashtirishga m o ‘ljai-
langan fondlarga ajratish amaliyoti mavjud. 0 ‘zbekiston R espub-
likasining 2000-yil 14-dekabrda qabul qilingan «Budjet tizimi to ‘g‘ri-
sida»gi qonuniga asosan m am lakatim izda quyidagi markazlashgan
maqsadli pul fondlari tashkil etiladi: Davlat budjeti, Respublika y o i
ja m g ‘armasi, davlat bandlik ja m g ‘arm asi, budjetdan tashqari pensiya
ja m g ‘armasi va 0 ‘zbekiston Respublikasi Davlat M ulk qo'm itasining
maxsus fondi.
Lekin shuni ham t a ’kidlab o 't is h lozim ki, bu m aqsadli m ar-
kazlashgan pu! fondlarini yana bir o ‘ziga xos tom oni shundan iboratki,
ulardagi xarajatlarning sarflanishi faq a t O 'z b e k isto n Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining t o i i q ixtiyorida b o iad i.
Ja m iy a td a m a rk a zla sh g an pul f o n d la r id a n ta s h q a ri m a r k a z -
lashmagan pul fondlari tashkil etiladi. M arkazlashmagan pul fond-
larinirig markazlashgan pul fondlaridan asosiy farqi shuki, ular ishlab
chiqarish, xizmat ko‘rsatish, ish bajarish faolivatini amalga oshirayotgan
xo‘jalik subyektlarining ixtiyorida shakllantiriladi ham da faqatgina ana
shu xo'jalik su b y ek tlarin in g ijtim o iy -iq tis o d iy x a ra jatlarin i rno-
Iiyalashtirishga yo ‘naltiri!adi. M arkazlashgan pul fondlariga quyida-
gilarni ko'rsatish mumkin: ish haqi fondi, amortizatsiya fondi, fan -
texnikani rivojlantirish fondi, m oddiy rag'batlantirish fondi, zaxira
fondi va boshqalar.
Moliyaning iqtisodiy kategoriya sifatida boshqa iqtisodiy kate-
goriyalardan ajratib tumvchi o ‘ziga xos b o ig a n belgilari quyidagilardan
iborat:
— m oliya-huquqiy asosga ega va tartibga solib turiladigan pul
munosabatlari;
— moliya-pul munosabatlari ishtirokchilaridan biri turli huquqiy
vakolatga ega davlat organi b o i g a n munosabatlar;
— moliya-pul m ab lag iari fondlarini (markazlashgan va m arkaz
lashmagan) tashkil etuvchi pul munosabatlari;
— moliya-jamiyatda yaratilgan yalpi ijtimoiy m ahsulot va milliy
daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlari;
— moliya-iqtisodiy jih atd an d o im o noekvivalent xususiyatga ega
munosabatlar.
Yuqorida ta ’kidlab o ‘tilgan belgilar moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy
m ohiyatini va uning m az m u n in i o c h ib berishga xizm at qiladigan
xususiyatlar hisoblanadi. Ular har bir jam iyatda yaratilgan yalpi ijtimoiy
mahsulot va milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash jarayonida
u yoki bu ko ‘rinishda yuzaga chiqadi h a m d a amal qiladi.
Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy m ohiyatini yanada kengroq ochishda
uning bajaradigan funksiyalarining tahlili yordam beradi. Biz quyida
moliyaning funksiyalarini yoritishga harakat qilamiz.
Do'stlaringiz bilan baham: |
