Таълим вазирлиги фарғона давлат университети

Биринчи боб 
Ўзбек халқининг этник тарихи шу ҳудуд тарихи билан бевосита боғлиқ. 
Ўзбек халқи аждодлари элат бўлиб Ўрта Осиёнинг Бақтрия, Сўғдиёна, Шош, 
Фарғона, Хоразм каби тарихий ўлкаларида ва шу ўлкаларга туташ бўлган 
ҳудудларда яшаб келган. 
Археологик жиҳатдан ўрганилаётган маданиятлар эса анча хилма-хилдир. 
Ўрта Осиёнинг жанубий минтақаларида асосан ўтроқ - деҳқончилик билан 
шуғулланган аҳоли яшаган. Шу ҳудудда Номозгоҳ маданияти (Номозгоҳ IV-V) 
очилгандан сўнг фанда ушбу маданият аҳолисини арийлар деб аталган. 
Айниқса, Жанубий Ўзбекистонда Сополли ва Шимолий Афғонистонда Даштли 
маданиятлари очилгандан сўнг бу ғоя янада кучайган. 
Сўнгги йилларда Номозгоҳ маданиятининг асосий ижодкорларидан бири 
В.М. Массон бу ғоядан қайтди ва «...бу маданият соҳиблари арийлар эмас, 
балки дравид ёки элам тилли бўлган», - деган фикрни илгари сурмоқда.
1 
Маълумки, ўтган асрнинг ўрталарида Ўрта Осиё аҳолиси бронза даврида 
дравид тилли бўлган деган ғоя тарқалган эди.
2
Бу ғояни ўз вақтида Ўрта Осиё 
тарихи билан шуғулланувчи забардаст олимлар ҳам қўллаб қувватлаган
.
3
 
Б.А.Литвинский бу фикрни Амударёнинг чап томонида жойлашган Хараппа 
маданиятига оид Шўртўғай ёдгорлиги мисолида исботлашга харакат қилади. 
Афсуски, Хараппа маданиятига оид бошқа ёдгорлик Ўрта Осиё ҳудудида 
топилгани йўқ. Дравид тиллилик ғояси тарафдорлари Ўрта Осиёнинг 
антропологик манбаларини ниҳоятда яхши билишсада, ўз асарларида ундан 
фойдаланишмайдилар. Тўғрироғи, эслаб ўтишни истамайдилар. Маълумки, 
Дравидоидлар экватор атрофида тарқалган ирқ бўлиб, қоратанли кишилар 
ҳисобланади. 
Таъкидлаб ўтганимиздек, Сополли маданияти ва умуман бронза даври Ўрта 
Осиё антропологияси жуда яхши ўрганилган, лекин антропологик жиҳатдан 
____________________________ 
1
 В.М.Массон. Печати протоиндийского типа из Алтын-депе (К проблеме этнической атрибуции культур 
расписной керамики Ближного Востока). ВДИ, 1977, №4. 
2 
Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. С.68; Толстов С.П. По следам древнехорезмской цивилизации. М.-Л., 
1948. С.86. 
3 
Литвинский Б.А. Бронзовый век. История таджикского народа. Том I. М., 1963; Массон В.М. Печати 
протоиндийского типа из Алтын-депе (К проблеме этнической атрибуции культур расписной керамики 
Ближного Востока). ВДИ, 1977, №4. 

---

экватор ирқига оид манбалар деярли учрамайди. Шу фактнинг ўзи ҳам Ўрта
Осиё аҳолисининг бронза даврида дравид ирқига оид эмаслигини ёки дравид
тилли бўлмаганлигини тасдиқлайди. 
Юқорида таъкидлаганимиздек, антропологлар Каспийдан Помиргача бўлган 
ҳудудда Шарқий Ўрта Ер денгизи ирқига оид аҳоли яшаганлигини қайта-қайта 
таъкидлашган. Академик Э.В.Ртвеладзе Ўрта Осиё бронза даври аҳолисининг 
тилини ҳам шу ердан қидириш керак, - дейди ва Ўрта Осиё аҳолиси бронза 
даврида хуррит тилли бўлган деб С.П. Толстов ғоясини «қайтадан уйғотди».
1
Э.В. Ртвеладзе шу мақоласида Қадимги Шарқ ҳалқларига хос бўлган 
ёзувларнинг тарқалиш географиясини тузиб чиққан. Унинг ёзишича, хуррит 
ёзуви Каспий денгизининг жанубий қирғоқлари - Форс кўрфазининг шимоли-
шарқий қирғоқлари - Марказий Эрон йўналишида тарқалган. Ҳақиқатдан ҳам 
шундай, Каспий ва Урмия кўли атрофларида хуррит ёзуви тарқалган. Бу 
Жанубий Туркманистондан бир неча юз километр, холос. Шу географик 
тарқалишни асос қилиб Э.В. Ртвеладзе Ўрта Осиё аҳолиси бронза даврида 
хуррит тилли бўлган деб ҳисоблайди. Э.В.Ртвеладзе ўз ғоясини яна бир 
маълумот билан қувватлашга харакат қилган. Унинг фикрича, ўзбек 
уруғларидан бўлган «митан» уруғи билан хуррит давлатидаги «митани» 
номларининг ўхшашлиги мисол қилиб олинган. Ўзбек топонимларидан 
«урмитан», «хурмитан» (Бухоро), «хуаразм» (Хоразм - хурритлар ери 
маъносида) каби этнотопонимларни ҳам хурритлар номи билан боғлайди.
2
Ўрта Осиёнинг бронза даври ёдгорликларидан биронта хуррит тили ёзувининг 
топилмаганлиги ва умуман Э.В. Ртвеладзенинг хуррит тиллилик ғояси 
ҳақиқатдан жуда йироқ ва биронта фактик манбага таянмаган. Ўрта Осиёнинг 
бронза даври аҳолиси тўғрисида А.А.Асқаровнинг умумий фикри шундай: 
«...қадимги деҳқончилик маданияти соҳиблари, Ўрта Осиёнинг шимолидаги 
чорвадор қабилалар, мумкинки Жанубий Рус чўл зоналари ҳалқлари бир тилда - 
Эрон тилли ва шу тил лаҳжаларида гапиришган. Менинг фикримча сополли ва