Таълим вазирлиги фарғона давлат университети

Дилварзин дейишади; бу чўлнинг маҳаллий талаффузи ҳам асли Делбарзин. 
Ана шу жой номларининг ҳаммаси мўғулча дўлбўржин, яъни «чолдевор» 
(шаҳар харобаси) сўзидан келиб чиққан деб ҳисоблаймиз. Демак далварзин 

---

қабиласи жой номи билан аталган. Бундай мисолларни кўплаб келтириш 
мумкин. Этнонимика ана шу каби муаммоларни ҳал қилишга кўмаклашади. 
Туркман, қараман, ақман, сарман, қуман каби этнонимлар таркибидаги манн 
қўшимчасини олимлар ҳинд-европа тилларидаги ман – мен «одам» сўзидан 
келиб чиққан дейдилар. Масалан, Д.Е. Еремеев ва бошқалар фикрича, 
қипчоқлар тарихий манбаларда қуманлар шаклида ҳам тилга олинган (бошқа 
фикрларга кўра, қуман ёки кубан қипчоқлар таркибига кирган қабила). Қуман 
«қум-ман», яъни «қум ранг (оч сариқ) одам» ёки «қув (оқ қуш) - манн», яъни оқ 
одам деган маънони билдирар экан. Бу эса қипчоқларнинг русча номига айнан 
тўғри келади: половец – сарғиш демакдир. Тарихий манбаларнинг хабар 
беришича, қипчоқлар (половецлар, қуман) кўзи кўк, сочи сариқ кишилар 
бўлган. 
Яқин вақтларгача немис этноними «гунг, соқов», яъни «тилга 
тушунмайдиган» маъносидаги русча нем сўзидан таркиб топган деб ҳисобланар 
эди. Сўнгги йиллардаги тадқиқотлар шуни кўрсатадики, «немис» сўзи қадимги 
германларнинг неметес қабиласининг номидан олинган бўлиб, «кўчманчилар» 
деган маънони англатар экан. 
Шу билан бир қаторда, кўпгина этнонимларнинг келиб чиқиши, 
этимологияси ҳамон маълум эмас. Масалан, «ўзбек» сўзининг келиб чиқиши 
тўғрисида турли фикрлар бор. Кўпчилик олимлар кўчманчи ўзбеклар 
Олтинўрда хони Ўзбекхон (1312-1342) исми билан аталган дейишади. Ҳолбуки, 
Ўзбекхон Олтинўрда (Кўкўрда)да хонликка кўтарилган вақтдан олдин, ўзбек 
термини Оқўрдада пайдо бўлган. Яъни XIV-XV асрларда Эрон ҳамда Ўрта 
Осиё тарихчилари Оқўрданинг барча турк-мўғул қабилаларини ўзбеклар деб 
аташган. Бундан ташқари, ўзбек исми Ўзбекхондан олдин битилган асарларда 
ҳам учрайди. Демак, ўзбек этноними Ўзбекхон исмидан келиб чиққан, деган 
фикр тўғри эмас. Бу сўз «ўзи бек» деган маънони билдиради, дейиш ҳам илмий 
далил эмас. Ўзбек ўз қабиласи номи билан боғлиқ деган фикр ҳам исбот 
талабдир. Шундай қилиб, «ўзбек» сўзининг этимологияси ҳамон аниқ эмас. 
Ўзбек уруғлари номлари (этнонимлар)нинг ўзига хос келиб чиқиши тарихи 
бор. Жониворлар, хусусан, уй ҳайвонлари номи билан аталган этнонимлар энг 
қадимийдир. Улар мажусийлар даврида пайдо бўлган. Уруғларнинг муқаддас 

---

ҳайвонлари (тотеми) бўлиб, кишилар ўзларини шу ҳайвонлардан тарқалган, - 
деб ҳисоблаган, жилонди (илонли), жилонтамғали (илон-тамғали), қулон, 
оқбура, қорабура (бура – бувра - буғра – бичилмаган эркак туя), қарға, шағал 
(шақал-чиябўри), эчки, хўкиз этнонимлари шулар жумласидандир. Ҳайвон 
номлари билан аталган этнонимлар баъзан шу уруғ аждодининг лақаби ҳам 
бўлиши мумкин. 
Кўпгина этнонимлар уруғ-аймоқ тамғаси номи билан аталган, яъни ҳар бир 
уруғнинг ўз тамғаси бўлган. Масалан, молларини, отларини бошқаларникидан 
фарқ қилиш учун тамғалаб қўйишган. Болғали, косовли, қайчили, тароқли, 
чўмичли, қирғили каби уруғларнинг тамғалари шаклан ана шу уй-рўзғор 
асбобларига ўхшаш бўлган. 
Этнонимлар орасида киши исмлари ҳам учрайди: амиртемир, бўронбой, 
жалмат, оллоберди, фозил, чиғатой; жой номларидан келиб чиққан 
этнонимлар ҳам бор: бешқўтон, булоқбоши, сойлик, урганжи, қайирма, 
қорбулоқ, шарқиялик (шохрухиялик – Шохрухия – Улуғбекнинг отаси Шохрух 
номи билан аталган шаҳар номидан) ва бошқалар. Ўзбек этнонимларини 
семантик жиҳатдан бир неча гуруҳга бўлиш мумкин, чунончи, бирон касб- 
ҳунар номи билан юритиладиган этнонимлар: қирсадоқ (садоқ- ўқдон), иярчи 
(эгарчи- эгарсоз), гиламбобли (гиламбофли-гилам тўқувчи), саёт (сайёд-овчи),