Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

БЕДАНИ ЭКИШ ВА БЕДАПОЯНИ ШУДГОРЛАШ МУДДАТЛАРИНИ 
ТУПРОҚДАГИ ГУМУС ҲАМДА ОЗИҚА МОДДАЛАР МИҚДОРИГА ТАЪСИРИ. 
М.Ботиров, Г.Усмонхўжаева
 
Андижон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институти 
«Ғўза:ғалла» жадал навбатлаб экиш тизимида буғдойдан кейин ғўза экилгунча 
кетган давр давомида беда парваришлаш тупроқ таркибидаги асосий унумдорлик 
элементлари ҳисобланадиган гумус ва умумий азот миқдорини камайиб кетишини олдини 
олади. Бундан ташқари тупроқ азотини газсимон ҳолда йўқолишини ҳам сезиларли 
камайтиради.
Дунёда озиқ-овқат хавфсизлигини таъминлашда қишлоқ хўжалик экинлари 
ҳосилдорлиги ва сифатини ошириш энг муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Бугунги 
кунда асосий тармоқлардан пахтачилик ва ғаллачиликни янги ривожланиш босқичига
олиб чиқиш, дон ва дуккакли экинлар экиш орқали тупроқ унумдорлиги
муаммоларини мақбуллаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда. Бу борада олимлар
томонидан мавжуд агротехнологияларни такомиллаштириш, ишлаб чиқаришга илмий 
асосланган экинлар ҳосилдорлиги ва тупроқ унумдорлигини сақловчи экин турларини 
экиб етиштириш борасида муҳим изланишлар олиб борилмоқда
4
.
Р. Қўзиев [53; 24-б] нинг фикрича, бир йиллик ўсимликлар анғиз ва илдиз 
қолдиқларини тупроққа ҳайдаб юборилиши натижасида, чиринди миқдорини 0,2 % дан 
0,8 % гача ошишини таъминлайди. 
A Heissenhuber [145] ўз тажрибасида буғдой, лавлаги, маккажўхори, қизил 
йўнғичкани беш далали алмашлаб экиш тизимида ўрганган. Лабаратория анализлари 
натижаларининг кўрсатишича буғдой ва йўнғичка экилган далаларда тупроқдаги гумус ва 
умумий азот сезиларли юқори бўлган, бу қонуният ўсимликларни ўсув даври охиригача 
сақланиб қолган. 
Y.Dumanski, C.Pieri [140; 93-102-б] ларнинг олиб борган тажрибаларида алмашлаб 
экиш давомида тупроқда қоладиган органик модда (гумус), азот ва бошқа ўсимлик учун 
зарурий бўлган озиқа элементлари сифатида айтилиб, у ерда экилган ўсимликлар ўсиши 
ва ривожланиши, маҳсулдорлигига кўра тупроқ унумдорлигини кўрсатувчи 
индикатордир. 
Тупроқ таркибидаги озиқа моддаларининг ўсимликлар илдизи орқали 
ўзлаштирилиши тупроқдаги гумус миқдори билан узвий боғлиқ (Бўриев, [23, 376-б.]). 
Айтиш жоизки, биз ўрганган қисқа ротацияли навбатлаб экиш тизими ҳам тупроқ 
таркибидаги озиқ моддаларнинг ғўза, буғдой илдиз тизими орқали ўзлаштирилишига 
бевосита дахлдор. Ғўзагача бўлган даврда асосий экин сифатида кузги буғдой ва дуккакли 
экин бедани турли экиш усуллари, муддатларида экиб етиштириш ғўзанинг ўсиши, 
ривожланишига ижобий таъсир этиб, натижада ҳосилдорликни ортишига олиб келди. 
Маълумки, тупроқ унумдор қатламининг ҳосил бўлиш жараёни анча узоқ вақт 
талаб этади. Унумдор қатламнинг асосини гумус ташкил этади ва у ўсимлик ва ҳайвонот 
организмлари қолдиқларининг биокимёвий ўзгариши натижасида вужудга келади. 
Тупроқдаги гумус миқдори ва сифати тупроқ унумдорлигини, қувватини, шунингдек, 
4
https://www.embrapa.br
, 
https://www.icc.or
, 
http://www.link.springer
, 
http://www.indianjournals
 

---

119 
ижобий ҳамда салбий томонларини белгилайди. Гарчи тупроқда гумус (чиринди) 
қанчалик кўп бўлса, у шунчалик унумдор бўлиб, унинг физик, кимёвий ва биологик 
хусусиятлари яхшиланиб боради. 
Дала тажрибаларида «ғўза:ғалла» навбатлаб экиш тизимида бедани буғдойдан 
кейин ғўзагача бўлган вақт давомидаги муддатда етиштириш тупроқ таркибидаги органик 
масса гумусни ва азотнинг миқдорини сезиларли кўпайишини таъминлади. Жумладан, 
бедапоя шудгорлангач чигит экиш олдидан тупроқ намуналари олинди. Намуналарни 
лаборатория таҳлили кўрсатишича тупроқнинг 0-40 см қатламида гумус миқдори беда 
экишдан аввалги ҳолатига қараганда тупроқ оғирлигига нисбатан 0,063-0,109 фоизга, 
гумуснинг умумий миқдорига нисбатан олганда эса 6,5-11,3 фоизга ортганлиги аниқланди 
(1-жадвал). 
Таъкидлаш жоизки, тупроқнинг янада чуқурроқ (40-60 см) қатламида гумус 
миқдорини тупроқ оғирлигига нисбатан 0,066-0,117 фоизга, гумуснинг умумийсига 
нисбатан 8,6-16,0 фоизга ортганлиги аниқланди. 
Тажрибада бедадан кейинги йили шу далада ғўза парваришланганда ўсимлик амал 
даври охирига бориб, тупроқнинг 0-40 см қатламида гумус миқдори дастлабки ҳолатдан 
0,058-0,106 фоизга ортган.
Эътиборлиси, тажриба даласида бедадан кейин ғўза парваришланганда, ғўзанинг 
тупроқдаги озиқа элементларини ўзлаштириш натижасида тупроқдаги гумус миқдорини 
ўрганилган ҳар иккала қатламда бирдек камайиши кузатилсада аммо, дастлабки ҳолатга 
нисбатан устунлиги сақланиб колган. Унинг амал даври охирига бориб, тупроқнинг 0-40 
см қатламида гумус миқдори бедани экиш ва бедапояни шудгорлаш муддати ва усулига 
боғлиқ ҳолда тупроқ оғирлигига нисбатан 1,004-1,045 фоизга тенг бўлди. Гумуснинг 
дастлабки кўрсаткичига қараганда 0,004-0,081 фоизга, худди шунингдек, ер юзасидан 40-
60 см қатламда чиринди миқдори 0,815-0,856 фоизни ташкил этган ҳолда бошланғич 
ҳолатига нисбатан 0,048-0,089 фоиз атрофида кўпроқ бўлгани аниқланди. Ваҳоланки, 
бедасиз назорат вариантидагида (1-вар.) тупроқнинг 0-40 см қатламида гумус миқдори 
0,940 фоиз ва 40-60 см қатламда 0,749 фоиз бўлган. Бу дастлабки ҳолатга нисбатан 0,023 
ва 0,018 фоизга камлигини кўрсатади. 
Дастлабки тажриба бошлашдан аввалги ҳолатга нисбатан 0,023 ва 0,018 фоизга
кам бўлди. Бошқа барча тажриба вариантларида тупроқда 2008 йил яъни, бедадан 
кейин ғўза ўстирилганда тупроқда гумус миқдори тажриба бошланишидан аввалги 
миқдорга қараганда сезиларли камайган бўлсада, назорат вариантидагидан юқори 
эканлиги кўзга ташланди. 
Айтиш жоизки, 10-вариантимизда тажриба бошлашдан аввалги кўрсаткичига 
нисбатан 2008 йил амал даври охирида аниқланган гумус миқдори назорат қилинганда 
унинг 0-40 см қатламида 10,7 фоиз, 40-60 см қатламда эса 11,6 фоиз кўпроқ эканлигини 
таъкидлаш лозим. Тажрибанинг