|
O’RTA OSIYODA TARQALGAN TUPROQLARNI O’RGANISHNING GEOGRAFIK
JIHATLARI
I.E. Mirzoyeva
1
, M.H. Hamroyeva
2
Buxoro davlat universiteti
1
Kogon tumani 16-umumta’lim maktabi geografiya fani o‘qituvchisi
2
Insoniyat tarixida dehqonchilikni boshlanishi bilan tuproqning tarkibi va xossalariga qiziqish
boshlangan. Tuproq haqidagi dastlabki ma'lumotlar 3-4 ming yil ilgari to`plana boshlangan.
A.Beruniyning (973-1048) “Javohirlarni bilishga oid ma'lumotlar to`plami” nomli asarida tuproq
haqidagi ilk tushunchalar mavjud.
Tuproqning paydo bo`lishida tog` jinslari (grunt) yoki nurash po`sti asosiy o`rin tutadi.
Tuproqning ona jinsi bu eng avvalo nurash po`stidir.
O’rta Osiyoning sug’orma dehqonchilik mintaqalari tuproqlari sug’oriladigan tuproqlar
tarzida tasniflanadi. Yangi tuproq tasnifida sug’orish ta’sirida tuproq jarayonlari xarakterining
tubdan o’zgarganligini hisobga olib, ular alohida tuproq tipi sifatida ajratilgan. Bunda tuproqning
zonal joylanish holati, sug’orish ta’sirida o’zgarganlik darajasi, avtomorflik va gidromorflik
sharoitlari e’tiborga olinadi. Zonal joylanish holati sug’oriladigan tuproqning ma’lum kenglik
zonasi yoki balandlik mintaqasiga mansubligini ko’rsatadi.
O‘rta Osiyoning geografik o‘rni, geologik yoshi, rel’yefi va iqlim xususiyatlariga bog‘liq
holda tuproqlarning tarqalishi kuzatiladi. Tuproq bu tog` jinslaridan (ona jinsdan) o`zining
unumdorligi bilan farq qiladigan yuza qatlamdir. Tuproqni o’rganish borasida juda ko’plab
olimlar ish olib borgan. Jumladan, tuproqshunoslik ilmiga rus olimi V.V. Dokuchayev (1846-
1903) asos soladi. Uning fikricha tuproq barcha komponentlarning o`zaro bog`liqligi va
168
aloqadorligi tufayli hosil bo`lgan tabiiy-tarixiy hosiladir. Uning fikricha tuproq jonli va jonsiz –
“biokos” jism.
Adabiyotlarda tuproq tabiiy landshaftlarning “oynasi” deyiladi. Geografik til bilan
aytganda “Tuproq landshaft ichidagi landshaftdir” (Nazarov I.K.).
Tuproq bu tog` jinslaridan (ona jinsdan) o`zining unumdorligi bilan farq qiladigan yuza
qatlamdir. Tuproq tabiatning o`ziga xos tizimi, uni adabiyotlarda pedosfera deb ham tilga
olinadi. Pedosfera-grekcha “pedo”-tuproq, “sfera”-shar. Yerning tuproq qatlami biosferaning bir
qismi. Pedosfera bu aerobiosfera, fitobiosfera, litobiosfera majmuasidan iborat. (Reymers, 1988,
205 bet).
O`rta Osiyo tuproqlarini o`rganilishida N.A.Dimo, M.A.Orlov, S.N.Rijov, N.V.Kimberg,
B.V.Gorbunov,
M.A.Pankov,
M.Baxodirov,
M.Umarov,
A.Z.Genusov,
N.N.Felisiant,
A.Rasulovlarning xizmatlari katta. O`rta Osiyo tuproqlarining dastlabki tadqiqotсhilari
L.I.Prosalov, S.S.Neustruyev, N.A.Dimolar edi. Sug`oriladigan tuproqlarni o`rganishda
M.A.Orlovning (1937) xizmatlari katta. Uning fikricha vohalarda madaniy tuproqlar
shakllangan. N.V.Kimberg O`zbekistonning cho`l zonasi tuproqlarini batafsil organadi (1974).
U cho`l zonasida 6 ta tuproq tipini (o`tloq, botqoq, sho`rxok, taqirli, cho`l qumli, sur qo`ng`ir),
vohalarda esa 3 ta tuproq tipini (cho`l zonasining o`tloq voha, cho`l zonasining botqoqli voha,
taqirli voha tuproqlari) ajratadi.
O’rta Osiyo rel’yefining murakkabligi, tabiati, hayvonot dunyosi va o’simlik qoplamining
xilma-xilligi o’lkada turli xildagi tuproqlar tarqalishiga sabab bo’lgan. Faqat ana shunday tuproq
hosil qiluvchi omillar tufayli har bir joyga xos tuproq paydo bulgan. Shuning uchun chala cho’l,
cho’l, dasht, vodiy, adir, tog’ tuproqlari farqlanadi.
Tuproq hosil bo’lishida dastlab iqlimning ta’siri xususan harorat bilan yog’inlarning roli
kattadir. Jumladan, O’rta Osiyoning nihoyatda issiq va qurg’oqchil iqlim sharoitida bu yerda
chala cho’l va cho’l zonasi katta maydonni egallaydi. O’lka iqlim sharoitiga mos holda kashtan,
qo’ngir, sur-qo’ng’ir, taqir, o’tloq va botqoq tuproqlar hamda sho’rxoklar tarqalgan.
O’lkaning shimoliy qismida och tusli kashtan tuproqlar keng tarqalgan, bu yerning iqlimi
ancha issiq va qurg’oqchil, janubiy qismi esa qo’ng’ir tuproqlar bilan qoplangan. Umuman chala
cho’lda yuqori harorat va qurg’oqchil iqlim sharoitida hosil bo’ladigan tuproqlar keng tarqalgan,
bu tuproqlarda chirindi kam va shunga ko’ra chirindili qatlam yupqa bo’ladi (odatda 30-40 sm).
Tabiiyki bu yerda o’simlik qoplami siyrak va mikrobiologik jarayonlar yetarli darajada faol
kechmaydi.
Grunt suvlarining yer yuzasiga (0,5-2 m) yaqin turgan va suv sizib chiqib doimiy
namlanib turgan joylarda, daryolarning vodiy va deltalarida hamda tog’ etaklaridagi prollyuvial
tekisliklarda zonal tuproqlar emas intrazonal deb ataluvchi o’tloq, o’tloq-botqoq, botqoq-
allyuvial va sho’rxok tuproqlar uchraydi.
Botqoq tuproqlar o’tloq tuproqlar singari xuddi shunday geomorfologik va gidrogeologik
vujudga kelgan bo’lsa ham, biroq ular rel’yefning pastroq va grunt suvlarining yer yuzasiga
yanada yaqin va ancha nam joylarida paydo bo’ladi. Xullas bu tuproqlar boshqa chala cho’l va
cho’l tuproqlariga qaraganda ancha unumdor hisoblanadi.
Sho’rxok va sho’rtob gidromorf tuproqlardan bo’lib, ichki berk botiqlarda, rel’yefning
chuqur joylarida, daryo vodiylarida, tog’ etaklaridagi qiya tekisliklarda, qisman qoldiq platolar
orasidagi depressiyalarda uchraydi. Sho’rtob va sho’rxoklar genetik jihatdan bir-biriga
bog’liqdir. Tuproqda nam ko’paysa sho’rxoklar sho’rtobga aylanadi, boshqacha qilib aytganda,
sho’rxok tuproqlarning yuvilishidan sho’rtob tuproqlar paydo bo’ladi. Demak, sho’rxok va
sho’rtob har xil tuproq bo’lmay balki bitta tuproqning turli bosqichidir. Balandlik mintaqasi
sistemasining quyi qismi - tog’ oldi va tog’ etagi tekisliklarida och tusli tipik va to’q tusli sur
tuproqlar, daryo vodiylari hamda suv havzalarda esa sur tuproq mintaqasining gidromorf,
o’tloqi, botqoqi-o’tloqi va botqoqi tuproqlari rivojlangan.
Professor A.A.Xonazarovning ma’lumoti bo‘yicha, O‘rta Osiyo tog‘li qismi tuproq
qoplamining 81%i eroziyaga uchragan. Buning asosiy sabablari inson xo‘jalik faoliyatining
169
ta’siri bo‘lib, tog‘dagi o‘rmonlarni va butazorlarni yo‘q qilib yuborishdir. Tog‘ yonbag‘irlaridagi
o‘simliklarni esa tuproq eroziyasining kuchayib ketishiga olib kelgan.
Xulosa qilib shuni aytish kerakki, O‘rta Osiyoning nafaqat tog‘li qismining balki tekislik
qismining tuproq qatlami ham inson ta’sirida kuchli o‘zgarib ketgan, ya’ni suv va shamol
eroziyasi, katta maydonlardagi tuproqlarni o‘zgartirib yuborgan. Ayniqsa, 1960 yllardan keyin
sug‘orish, melioratsiyasining avj olishi, sug‘oriladigan maydonlarning ilmiy asoslanmagan holda
kengaytirilishi, tuproq qatlamida har xil jarayonlarning sodir bo‘lishiga olib keldi. O‘rta
Osiyoda sug‘oriladigan yerlar maydoni 7,8 mln.ga, shundan 50% dan ko‘prog‘i turli darajada
sho‘rlangan. O‘zbekistonda sug‘orishda foydalanadigan yerlar 4,2 mln gektarni tashkil etadi,
noto‘g‘ri sug‘orish natijasida shundan 2,2 mln. gektari turli darajada sho‘rlangan. Tuproqning
sho‘rlanishi esa nafaqat hosildorlikning pasayishiga, balki boshqa salbiy oqibatlarga ham olib
kelishi mumkin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
