Таълим вазирлиги бухоро давлат университети

 
TUPROQLARNING SHO‘RLANISHINI OLDINI OLISHDA ZOVURLASHGAN 
TARMOQLARNING AHAMIYATI. 
X. X. Turdikulov, O.O. Mamatqulov, B.M. Axmedov
Farg‘ona politexnika instituti 
 
Anotatsiya: 
Hozzirgi kunda yerlarning sho‘rlanish jarayonini sekinlashtirish va ularga 
ko‘rsatiladigan eng oddiy va samarali usul bu zovurlashgan tarmoqlarni qayta rekonstruktsiya 
qilish va yopiq zovurlarning tarmoqlarini kengaytirish hissoblanadi. Shu nuqtayi nazardan 
qaraydigan bo‘lsak biz melioratorlar yopiq zovurlarning tarmog‘ini kengaytirish birinchidan ekin 
maydonlarining o‘rnini saqlab qolish bo‘lsa, ikkinchidan bu zovurlarni tozalash va 
rekonstruktsiya qilishga sarflanadigan vaqt va katta iqtisodiy samarali hissoblanadi. 
Kalit so‘zlar
: Tik zovur, bo‘ylama zovur, minerallashgan sizot suvlari, kritik chuqurlik, 
tuzlarning aylanma harakati, quvur,
 
ochiq zovurlar, muvaqqat zovurlar, gorizontal. 
Sho‘rlangan yerlarni melioratsiyalashda uzluksiz ishlaydigan ochiq zovurlardan tashqari 
yana ko‘pgina hollarda muvaqqat yordamchi sayoz zovurlardan ham foydalanish maqbul bo‘ladi. 
Agar doimiy zovurlar oralig‘idagi masofa keragidan ham katta bo‘lsa, muvaqqat zovurlardan 
foydalanish katta samara beradi va bunda qo‘shimcha zovurlardan foydalanishga ehtiyoj 
qolamydi. 
Bu turdagi zovurlani asosan DT-75 yoki S-100 BX markali 2 ta traktorga biriktirilgan 
katta kanavokopatellar bilan bir o‘tishda qaziladi. Zovurning ishlash jarayonida unga loyqa 
zarralarning to‘lib qolmasligi uchun tubini suv tushadigan kollektor tarmog‘idan 30-50 sm 
yuqoriroq qilib loyihalash maqsadga muvofiqdir. 
Bunda suv tushadigan kollektorning eng maksimal suv satxi balandligini hisobga olish 
kerak bo‘ladi. Hozzirgi kunda sug‘orilgan tashlama suvlarni kollektor tarmoqlariga oqiziladi bu 
esa ularda ishchi chuqurlikning kamayishiga va suvning erkin oqishiga o‘zining salbiy tasirini 
ko‘rsatadi. Bunga asosiy sabab tashlama bo‘lgan joylarni yuvilishiga qarshi vositalarning 
yo‘qligidir, buni oldini olish uchun bu yerda tashlama suvlarning qirg‘oqni yuvishini 
pasaytiruvchi tosh va beton qoplamalar har bir konturning oxirida loyihalanishi kerak bo‘ladi. 
Ekinlarni ekish jarayonida agar ular katta suv normasi bilan sug‘orilishi kerak bo‘lsa 
konturlarning qirg‘og‘i bilan zovur oralig‘ida 7-20 metr masofada sug‘orilmaydigan ixota 
daraxtzorlarini hosil qilish, kerak bu grunt keragidan ortiq namlanganda ham uni o‘pirilib 
tushmasligiga yordam beradi. Ochiq zovurlar bugungi kunda ishlab chiqarish amaliyotida eng 
ko‘p qo‘laniladigan va asosiy tip hisoblanadi. Lekin bu zovurlarda quydagi kamchiliklra mavjud: 
o‘zani tez to`ladi va qayta kavlash uchun mablag‘ning ko‘p sarflanishi, ishchi chuqurligini 
saqlab qolish uchun ma’lum vaqtlarda rekonstruktsiya qilish kerak bo‘ladi, ekin maydonlarini 
ko‘p qismini band qilib qo‘yadi. Shu nuqtayi nazardan qaraydiga bo‘lsak bunday zovurlarning 
o‘rnini yopiq zovurlar bilan to‘ldirish eng muqobil tanlov hisoblanadi. Yopiq zovurlarni ikki turi 
mavjud bular: tik yopiq zovur, yopiq gorizontal zovurlardir. Gorizontal yopiq zovurlar ishlash 
prinspi bu tuproq yuzasidan 5-6 metr chuqurlikda gruntning ostiga gorizontal holatda yotqiziladi 
va suvning oqib chiqib ketishi uchun unga qiyalik loyixalanadi. Zovurlarning orasidagi masofa 
ochiq gorizontal zovurlardagi kabi bo‘ladi. Yopiq gorizontal zovurlarda ishlatiladiga 

---

153 
quvurlarning o‘lchami mavjud gidrogeologik sharoitdan kelib chiqqan hold bo‘ladi. 
Boshlang‘ich zovurlar uchun quvurning ichki diametri 12-15 sm dan 20-25 sm bo‘lishi 
maqsdaga muvofiqdir. Boshlang‘ich zovurlardan suvni yeg‘uvchi va uni kontur chegarasidan 
olib chiqib ketuvchi kollektor zovur linyasining diametri 50 sm bo‘ladi. 
Yopiq gorizontal zovurlarning ishlash jarayonini nazorat qilish uchun har 150-200 metrda 
nazorat quduqlar loyihalanadi. Bu quduqlarning vazifasi quvurlarga oqizindilar to‘lib qolgan 
vaqtda uni chiqarib tashlash uchun hizmat qiladi. Bu quduqning tubi zovur liniyasidan 30-45 sm 
pastda turishi kerak. Kollektorning eng pastki qismi yani markaziy suv yeg‘uvchi liniyaning 
maksimal suv sathidan yuqorida qilib loyihalash kerak bu unga suvni teskari oqim bo‘ylab 
oqishiga va loyqa cho‘kmasligiga hizmat qiladi. Agar bunday holatni loyihalashning ilojisi 
bo‘lmasa boshlang‘ich quvurning oxiriga zich yopiladigan suv harakatini teskari oqishiga 
to‘sqinlik qiladigan tiqin (klapn) o‘rnatiladi. Bu turdagi zovurlarda filtratsiya jarayonini 
tezlashtirish uchun uni atrofini shag‘al va g‘ovakligi yuqori bo‘lgan jinslar bilan to‘ldiriladi.
Tik yopiq zovurlar ko‘pincha yer osti suvlari chuqurda joylashgan hududlarda ekinlarni 
sug‘orish uchun va sizot suvlarni satxini pasaytirish uchun qo‘llaniladi. Bu turdagi zovurlar 
birinchi marta AQSH ning Kaliforniya va Arizona shtatlarida foydalanilgan. Tik zovurlarni 
loyihalash uchun asosan usti mayda tuproqli, ostki qismi og‘ir mehanik tarkibli bo‘lgan 
gruntlarda foydalaniladi. Ya’ni suv o‘tkazish hususiyati yomon bo‘lgan qatlamning ostiga suvni 
yaxshi singdiradigan (shag‘al, qum, qum-shag‘al) jinslar bilan to‘ldiriladi va uning ustiga eski 
kavlab olingan tuproq yotqiziladi va shu orqali yuza qatlamda suvning filtrlanishi 
jadallashtiriladi.
Vertikal tik zovurlarni loyihalashda ularning ta’sir maydonni hisobga olish eng muhim 
omillardan biridir yani har bir tik zovur o‘zini ta’sir doirasidagina ishlay oladi, yani ishchi 
doiradagi suvni o‘ziga tortib oladi va uni pastki qatlamga o‘tkazib yuboradi. 
Meliorativ tekshiruvlarga ko‘ra sho‘rlangan yerlardagi zovurlar sizot suvlarini satxini 
pasaytirib, hatto uni kritik chuqurlikdan ham pastda ushlab tura oladi. Agar sizot suv satxi kritik 
chuqurlikdan doimiy ravishda pastda bo‘lsa sho‘rlanish asta sekin yo‘qolib boradi. Shu o‘rinda 
aytib o‘tish lozimki yerlarni tubdam melioratsiya qilishning asosiy omili bu tuproqdagi sizot 
suvlarni satxini maksimal darajada pastda ushlab turish hissoblanadi.