Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

ONA TILI O‘QITISH MAXSUS USLUBIYATI FANINING NAZARIY 
ASOSLARI 
Zaxro Urunova Nizomiddinovna Nizomiy nomidagi 
TDPU "Surdopedagogika va inklyuziv ta’lim " 
kafedrasi katta o‘qituvchisi 
Garipova Madina Ravshanovna Nizomiy nomidagi 
TDPU 3 –bosqich talabasi 
Kar bolalarni tilga o‘rgatish zamonaviy tizimining mazmuni va o‘ziga 
xosligini tushunish uchun madaniyat evalyusiyasining ma’lum bir bosqichlarida 
surdopedagogika fanini tarixiy rivojlanish yo‘llarini tahlil qilish katta o‘rin 
tutadi. Surdopedagogik g‘oyalarining tomirlari chuqur tarixga borib taqaladi. 
Qadim 
zamonlarda 
hamda uyg‘onish davrida ham olimlarning va 
amaliyotchilarning karlarni ona tiliga o‘qitish maqsadidagi fikrlari falsafa, 
tibbiyot, tabiiy fanlar, psixologiya, fiziologiya, tilshunoslik va boshqa fanlar 
asosida shakllangan. Har qanday tarixiy bosqichda surdopedagogik yangi ilmiy 
g‘oyalarni rivojlanishiga va ommalashishiga ayni mamlakatdagi umum ilmiy 
iqlim ijobiy ta’sir ko‘rsatgan[1]. Insonning o‘zligi haqidagi tassavvurlari 
almashuvi bilan bir qatorda kar odamlar, ularni o‘qitish tizimiga munosabat ham 
o‘zgara borgan. XVIII asrgacha insonga «Xudoning in’omi» sifatiga 
qaralganligi bois odamlarga «Xudoning ishlariga aralashish!»ga yo‘l 
qo‘yilmasdi. Shuning uchun qadim zamonlarda karlarga befarq yoki yovuz 
munosabatlarda bo‘lishgan. Ko‘pincha tug‘ma karlarni inkvizitsiya gulxanlarida 
yoqishganlar. XVIII asr oxirlarida inson haqida «Xudo inson» ta’limotini 
yuzaga kelishi ham karlarning yashash va faoliyat ko‘rsatish ahvolini 
og‘irlashtirdi. Chunki ular eshitish va nutqidagi nuqsonlari sababli bu yuqori 
darajaga erisha olmaganlar. Ma’lumki, «Xudo insoni» falsafasiga sig‘inuvchi 
fashistlar tuzumida karlar «Past tabaqa» sifatida yo‘q qilingan[2].Agnostitsizm 
falsafasi surdopedagogika rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Bu falsafa g‘oyalari 
kar soqovlarning bilish imkoniyatlariga va aqliy kuchiga ishonmaslikka targ‘ib 
qilar edi, kar soqovlar tabiati va uning o‘ziga xos jihatlarini o‘rganishga 
tusqinlik 
qilardi.Surdopedagogika 
sohasini 
takomillashuvida 
umumiy 
pedagogika, tilshunoslik, psixofiziologiya fanidagi ijobiy yutuqlar katta 
ahamiyat kasb etgan. Rossiyada ham I.G.Cherneshevskiy. N.A Dobrolyubov, 
N.I.Pirogov, K.D.Ushinskiy, P.M.Gretyanov, A.A.Pogibni, I.M.Sechenovlarning 
insonparvarlik g‘oyalari ta’sirida karlarni tarbiyalash va o‘rgatish usullarini 

---

245 
ishlab 
chiqarishdagi 
analogik 
yutuqlari 
belgilangan[3].Shunday 
qilib, 
surdopedagogika va uning tarkibiga kiruvchi ona tiliga o‘rgatish uslubiyatining 
rivojlanish yo‘llari faqat har bir tarixiy davrdagi umuminsoniy qadriyatlarning 
tahlili orqali to‘g‘ri tushunilishi mumkin. Bu bilimlarning zamonaviy holatini 
esa tarixdagi tilga o‘qitish tizimlarini o‘rganish, ularning yutuq va 
kamchiliklarini 
tahlil 
qilish 
orqali 
tadqiq 
etish 
maqsadga 
muvofiqdir[4].Surdopedagogikada kar bolalarni ona tiliga o‘rgatishga uslubiy 
yondashishlar yakka o‘qitish davrida ham (XVIII asr oxirigacha) va yirik 
pedagogik tizimlar mavjud davrda ham quyidagi ko‘rsatkichlar asosida olib 
borilganligi haqida ma’lumotlar mavjud:
❖ Kar bolalarni tarbiyalash va o‘qitish umumiy tizimida nutqqa qanday o‘rin 
ajratilgan;
❖ Ona tili bo‘yicha ishning qanday bosqichi kar o‘quvchilarning e’tibor 
markazida bo‘lgan;
❖ Ona tiliga o‘rgatishda nutqning qanday shakllari qo‘llanilgan, bu jarayonda 
nutq shakllarining qay biri asosiy o‘rinda bo‘lgan.
❖ Ona tiliga o‘qitishda qanday usullar qo‘llanilgan, ular vositasida 
tarbiyalanuvchilarning nutqiy va aqliy rivojlanishda qanday natijalarga 
erishilgan;
❖ Kar o‘quvchilarning eshitish faoliyatining buzilish darajalari hisobga 
olinganmi va bunga bog‘liq holda ona tiliga o‘qitishda differensial 
yondashuv amalga oshirilganmi;
O‘tmishda faoliyati yakka o‘qitish davriga taaluqli bo‘lgan 
surdopedagoglarni (Ponse, X. Bonnet, D. Bulver va boshqalar) tajribalarini 
o‘rganish, o‘sha davrlardayoq surdopedagogik fikrlarni asosiy rivojlanish 
qirralari belgilanganligi va ular keyinchalik har xil pedagogik tizimlar asosiga 
yetgan deb fikr yuritishga imkon beradi. Deyarli barcha pedagoglarda 
chegaralanganlik, diniy va milliy urflar va taasurotlarga qaramay yangilik 
ko‘rtaklari yetilgan, bu kar soqovlarni o‘qitishda va tarbiyalashda nutq katta rol 
o‘ynashini anglashga olib kelgan va samarali baholangan.