Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

Foydalangan adabiyotlar. 
1. 
S.T. Turg’unov va boshqalar. Pedagogik jarayonlarni tashkil etish 
va boshqarish, sifat va samaradorligini oshirish texnologiyalari. Toshkent – 
2014y. 
2. 
Qurbonov Sh, Seytxalilov E. Ta’lim sifatini boshqarish. “Turon - 
Iqbol” 2006 yil. 
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARI NUTQ 
MADANIYATINI SHAKLLANTIRISHDA ALISHER NAVOIYNING 
QARASHLARI 
Islamova Nigora 1-kurs JDPI magistranti 
Ibragimova Sayyora 1-kurs JDPI magistranti 
Annotatsiya: Mazkur maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq 
madaniyatini shakllantirishda so‘z mulkining sultoni Alisher Navoiyning qarashlari haqida 
fikr bildirilgan. Ushbu maqoladan ta'ljm samaradorligini oshirish maqsadida boshlang‘ich 
sinf o‘qituvchilari foydalanishlari mumkin. 
Kalit so‘zlar: nutq, nutq madaniyati, so‘z, so‘z tanlash, matn tuzish, Alisher Navoiy, 
og‘zaki nutq, yozma nutq 
Аннотация: В статье рассматриваются взгляды султана лексики Алишера 
Навои на формирование речевой культуры младших школьников. Эта статья может 
быть использована учителями начальных классов для повышения эффективности 
обучения. 
Kлючевые слова: речь, культура речи, слово, выбор слов, составить текст, 
Алишер Навои, устная речь, письменная рeчь 
Annotation: This article discusses the views of Alisher Navoi, the Sultan of 
Vocabulary, in shaping the speech culture of primary school students. This article can be 
used by primary school teachers to increase the effectiveness of teaching. 
Keywords: speech, speech culture, word, word choice, text writing, Alisher Navoi, 
oral, written speech
Biz bilamizki, nutq qadimdan kishilar o‘rtasidagi aloqa vositasi bo‘lib 
kelgan. Nutq bu inson aqliy faoliyatining oliy va asosiy mahsuli va fikrni 
ifodalash usulidir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining nutq madaniyatini 
shakllantirishda o‘qituvchining nutqi va roli juda muhim o‘rin tutadi. Chunki 

---

210 
o‘qituvchining nutqi o‘quvchiga namuna vazifasini o‘taydi. O‘qituvchi ko‘proq 
adabiy til normalariga rioya qilishi, so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz qilishi va shevadan 
xoli so‘zlashi lozim. Boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari o‘quvchilarning nutq 
nuqsonlarini bartaraf etishga va nutqi ravon, aniq bo‘lishiga e'tibor qaratishlari 
lozim.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida nutq madaniyatini individual 
shakllantirish metodikasi quyidagi bosqichlarni o’z ichiga oladi: 
1. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida nutq rivojining tarbiyasi individual 
uslubining haqiqiy shaxsiy xususiyatlarini o’rganish va o’quvchilar nutqining 
ravonligini rivojlantirish. Boshlang’ich sinf o’quvchilarida nutqning o’sishini 
mustaqil tahlil qilish, o’zaro har tomonlama tavsifnomalar, o’qituvchining 
kuzatishlari asosida amalga oshadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari orasida nutq 
muomalasi haqida, ”Men boshqa kishilar bilan muomalada qandayman?” 
mavzusida suhbat o’tkazish. 
2. Nutqiy muomaladagi kamchiliklarni aniqlash va ularni barham toptirish 
yuzasidan qilingan ishlar: uyatchanlikni, tortinchoqlikni, muomala uslubidagi 
salbiy holatlarni yengish. 
3. Nutqda pedagog uchun muomalaning hissiy jihatdan qulay bo’lgan 
uslubini ishlab chiqishga doir topshiriqlar va ularni o’z-o’zini kuzatish 
ma’lumotlari bilan taqqoslash. 
4.Nutqiy muomalada o’z individual uslubiy pedagogik muomalaning 
tarkibiy qismlarini egallash sohasidagi ishlar.[3] 
Boshlang‘ich 
sinflarda 
o‘quvchilarning 
nutq 
madaniyatini 
shakllantirishdan ko‘zlangan maqsad, o‘quvchining og‘zaki va yozma nutqini 
shakllantirishdan iborat bo‘ladi. O‘quvchilarda bu ikkala nutq shakllari asosida 
muomala, munosabat madaniyati shakllanadi. 
Sharq qadimdan o`z mutafakkir olimlari bilan ulug’lanib kelingan. XIV 
asrda yashab ijod etgan so‘z mulkining sultoni Mir Alisher Navoiyning ilm-fan 
sohasiga qo`shgan ulkan merosi umumjahon madaniyati xazinasiga qo`shilgan 
ulkan boylikdir. Bu meros bilan biz haqli ravishda faxrlanamiz. O’zbek adabiy
tilining asoschisi Alisher Navoiy turkiy tilda go’zal nutq tuzishning 
bayroqdori sifatida o`zbek tili boyliklarini namoyon etuvchi mashhur asarlar 
yaratdi. Navoiyning sa`y-harakatlari tufayli XV asrda o`zbek tili olamga dong’i 
ketadigan adabiy asarlar yaratishga qodir til ekanligi isbotlandi. Bobur, Ogahiy,
Komil Xorazmiy, Munis, Mashrab, Maxmur, Gulxaniy, Nodira, Uvaysiy, 
Muqimiy, Furqat, Avaz O`tar, Fitrat, Behbudiy, So`fizoda kabi mutafakkir shoir
va yozuvchilarning asarlarida Navoiy boshlab bergan o`zbek mumtoz 
adabiy tili me`yorlari mukammallashib bordi. Navoiy o`z asarlarida nutqning
kishilar kundalik ehtiyojini qondiruvchi nodir vosita ekanligini qayd etdi.
“Mahbub ul-qulub” asarida voizlar til odobi xususida fikr yuritsa, 
“Muhokamat ul lug’atayn” asarida o`zbek adabiy tilining boyligini e`tirof etdi. 
Nainki e`tirof etdi, balki tilning ijtimoiy hodisa ekanligini ta`kidladi. So`zning
tarixiy-madaniy xizmati beqiyos, ammo til imkoniyatlari nutq
jarayonidagina ochib beriladi. Agar nutq bo`lmas ekan, tilning, so`zning
cheksiz imkoniyatlari ro`yobga chiqib-chiqmay qolaveradi. “Majolisun-

---

211 
nafois” da so`zning voizlari hayotida tutgan o`rni haqida ham shaxsiy
mulohazalar bayon qilinadi. “Nazmul javohir” asarida esa so`z qudratli
vosita ekanligi, insonga hayotiy zarurat sanalishi aytib o`tiladi. Tarixdan 
ma`lumki, Navoiyning o`zi ham mohir notiq bo`lgan va shirin kalomi,
o`tkir tafakkuri bilan xalq qalbidan joy olgan va o`z asarlarida ham xaloyiqqa 
nafi tegadigan, el yuragidan joy oladigan shirin-zabon so`zlar so`zlashni,
chiroyli va ravon nutq tuzish yo`llarini o`rganish lozimligi haqida mukammal 
fikrlar bayon etgan. “Nazmul javohir” asarida til insonni hayvondan ajratuvchi 
gavhardir, deb ta`kidlaydi.
So`zdurki, nishon berur o`lukka jondin,
So`zdurki, berur jonga xabar jonondin.
Insonni so`z ayladi judo hayvondin,
Bilkim, guhari sharifroq yo`q ondin.
Tirik insongina so`zlash qobiliyatiga ega, so`z tufayli u tirik
ekanligini isbot etadi. So`z do`stdan, yoru-birodardan xabar beradi. Insonni
hayvondan judo qilgan ham so`z ekan, demak dunyoda so`zdan gavhari
sharif-ulug’ narsa yo`qdir. Kishining ko`ngli daryodir, so`z esa dur, so`zlovchi 
g’avvosga o`xshaydi. Dur turli bo`lgani singari so`z ham turlicha bo`ladi.
Yaxshi so`z kishiga jon baxsh etsa, yomon so`z insonni halok etishi ham
mumkin. Til-ma`rifat va adabiyot quroli ekan, so`z so`zlashdan maqsad ma`no 
ifodalashdir deydi shoir. O`zbek mutafakkirlari nutq ma`nosida “nutq”, “til”, 
“so`z” atamalarini ishlatganlar. Eng ko`p uchragani “so`z” atamasidir. Navoiy til 
va tafakkurni uzviy birlikda oladi. U ma`no birlamchi, shaklni ikkilamchi 
deb hisoblaydi va ma`noga so`zning joni deb ta`rif beradi. Navoiy tilni o`sib,
rivojlanib boruvchi, jamiyatning ehtiyojiga muvofiqlashuvchi zarurat
ekanligini anglab, tillar o`zaro aloqada bo`ladi, bir-biriga chatishadi deb
hisoblaydi. Navoiy kishining nutq qobiliyatini tug’ma ekanligini ta`kidlaydi.
“Muhokamatul-lug’atayn” asarida arab tili “kalomi ilohiy” deb ulug’lanadi,
fors va turkiy tili solishtiriladi. Olim bu asarda ikki tilning lug’at boyligi,
so`z yasalishi, fonetik tarkibi, stilistikasi kabi xususiyatlarini chog’ishtirib,
badiiy imkoniyatlari jihatidan turkiy tilning fors tilidan qolishmasligini 
isbotlaydi. Hattoki, fors-tojik tilida, ekvivalenti bo`lmagan o`zbekcha so`zlarni
misol keltiradi. “Muhokamatul lug’atayn” asari bevosita tilshunoslikning 
nazariy muammolarini hal qilishga, o`zbek tilining boshqa tillar orasida tutgan 
o`rnini belgilab berishga, o`zbek nutqi madaniyatini o`rganishga qaratilgan. 
Navoiy til deganda nutqni ko`zda tutgan. Til, ya`ni so`z o`zining ko`p 
yaxshi fazilatlari bilan nutq uchun material ekanligini, nutqning
qo`polligi, maqsadga muvofiq bo`lmasligi so`zlovchiga zarar yetkazishini 
alohida ta`kidlab o’tadi. Bu kabi hikmatli so`zlar, maqollar anchagina. Navoiy
ham shu mazmundagi baytlar yaratadi. Shoir nazarida so`z o`likni tiriltirish 
kuchiga ega:
Ham so`z ila elga o`limdin najot,
Ham so`z ila topub o`luk tan hayot. 
Ba`zan bir so`z bilan tirik vujud, salomat inson ham jonsiz o`likka
aylanishi mumkin. Yolg’on so`z ham shunday qudratga ega:

---

212 
O`lik gar andin erur joni pok
Valekin tirikni ham aylar halok.
Navoiy ta`kidlashicha, shirin so`z bilan ko`p ishlar amalga oshadi.
Xalqimiz tili achchiq, inson ko`ngliga ozor beruvchi kishilarga “tili 
zahar”, “tilidan zahar tomadi” kabi nisbatlarni beradi. Bunday kishilardan 
hamma o`zini chetga tortadi. Dildan suhbatlashishni istamaydi, aksincha, 
zarurat yuzasidangina muomala qilishga majbur bo`ladi. Navoiy bu taxlit 
“achchiq so`z, anfos” lik kishilardan “istig’no” zarurligini o`rinli ta`kidlaydi:
Har kimki achchiq bo`ldi so`zi, anfosi,
Bor suhbatidin xalqning istig’nosi.
So`zlashning ham me`yorlari bor. “Boisi g’aflat ko`p so`z”- ko`p 
gapirish ham g’aflat, g’ofillikka sabab. Har qancha suxandon bo`lsa ham,
imkon bo`lguncha so`zni qisqa gapirish zarur. To`g’ri va rost so`z mavjud. 
Yolg’on va yolg’onchilik bor. Shoir o`gitida so`zlayotgan kishilarning
kimligi, qandayligi uning ko`rinishi bilan emas, so`zlanayotgan gaplaridan ayon 
bo`ladi. Ko`ngilga kelgan har bir fikrni tilga chiqaraverish beburdlikka olib 
keladi. Behuda, beburd va masxaraomuz so`zlash kishining o`ziga ozor
yetkazadi. Tili kesilishiga olib keladi. So`zni ko`ngilda pishitib, mulohaza
qilib, so`ng tilga surmoq” kerak.
Har bir kishining so`zi-uning ko`nglini aks ettiradi. Shoir aytmoqchi:
Senga bor esa so`z bilurdin mazoq
O`zim sari boqma, so`zim sari boq.
Navoiy “Xamsa” ning deyarli barcha dostonlarida “So`z ta`rifida...” 
sarlavhasi ostida boblar ajratadi. O`zining g’azallaridan birida so`z haqida
fikr yuritar ekan, “Xamsa” dagi har bir harf (so`z emas, harf) o`zida ko`plab 
durlarni jamlagan “bahr erur” ligini ta`kidlaydi. Kengroq mazmunda esa, har bir 
so`zga singdirilgan chuqur mohiyat va ma`no nazarga olinsa ham xato 
bo`lmaydi.
Xamsa” ichraki, anga har bir harf
Bahr erur, zimnida yuz durri shingraf.
Navoiy “so`z” haqida gapirganda quyidagilarni e`tiborga oladi:
1. So`z-til ma`nosida.
2. So`z-muomala, gapirish, nutq mohiyatida.
3. So`z-badiiy ijodda, mazmunni shakllantiruvchi vosita tarzida.
Navoiy talqinicha, so`zning (tilning) insoniyat hayotidagi o`rni beqiyos. U
insonning insonligini, barcha jonzotlardan yuksak ekanligini anglatuvchi 
unsur. Allohning bashariyatga in`om etgan ulug’ ne`mati tildir: 
Tengriki, insonni qilib ganji roz,
So`z bila hayvondin anga imtiyoz.
Tangri, insonni “ganji roz”-sirlar xazinasi qilib yaratdi. U bir
mo``jiza. Odamning hayvondan “imtiyozi”-farqi “so`z bila”-til bilan bo`ldi.
Agar bu baytda gap bevosita til haqida borayotgan bo`lsa, ba`zan til va
so`z alohida-alohida hodisa sifatida talqin etiladi.[4] 
Alisher 
Navoiyning purma'no hikmatlarini boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilariga tushuntirish, yod oldirish ma'naviy merosimiz bilan tanishtirishga 

---

213 
va nutq madaniyatini shakllantirishga xizmat qiladi.Boshlang‘ich sinf o‘qish, 
ona tili darslarida Navoiy asarlaridan ko`proq foydalanish natijasida 
o`quvchilarda mukammal va ravon nutq shakllanishiga erishish mumkin. Kichik 
maktab yoshidanoq darsning tashkiliy qismida, ,,Quvnoq daqiqa''larda 
Navoiynimg 
hikmatlaridan foydalanish, uning mag‘zini tushuntirish 
o‘qjvchilarda axloqiy, ma'naviy fazilatlarini tarkib toptirishga xizmat qilishi 
shubhasiz.
So‘zda, Navoiy, ne desang chin degil, 
Rost navo nag‘maga tahsin degil.[4] 
Xulosa qilib aytish mumkinki, o‘quvchilarning nutq madaniyatini 
shakllantirishda Alisher Navoiyning qarashlarini o‘rganish, uning so‘z haqidagi 
fikrlarini o‘rgatish o‘quvchini teran fikrlashga, tafakkurini yuksaltirishga, axloq-
odob me'yorlarini bilishiga va ma'naviyatini boyitishga xizmat qilar ekan.
O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida ham so‘z erkinligiga e'tibor qaratilgan. 
Binobarin, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 4-moddasida 
,,O‘zbekiston Respublikasining davlat tili o‘zbek tilidir'' [1]deb belgilangan. 
Yoki ,,O’zbekiston Respublikasining Davlat tili to’g’risida’’gi qonunda: 
O‘zbekiston Respublikasida davlat tiliga yoki boshqa tillarga mensimay yoki 
xusumat bilan qarash ta`qiqlanadi. Fuqarolarning o‘zaro muomala, tarbiya va 
ta’lim olish tilini erkin tanlash huquqini amalga oshirishga to‘sqinlik qiluvchi 
shaxslar qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo‘ladilar.(24-modda)[2]