Таълим вазирлиги а.ҚОдирий номидаги жиззах давлат педагогика

Annotations:The article discusses the issues of expressing views on teaching 
questionnaires in primary grades, discusses the emergence of interrogative sentences, the use 
of modern pedagogical technologies in teaching questionnaires in primary grades. 
O`zbek tilshunosligida nazariy tadqiqotlar bilan bir qatorda, ti-limiz 
kommunikativ sifatini, imkoniyatlarini o`rganish ishiga ham katta e'tibor berib 
kelinmoqda. Mana shunday ham nazariy, ham amaliy muammolardan biri – nutq 
madaniyati masalalarini tadqiq etishdir. Nutq madaniyati keyingi yillarda 
tilshunoslikning mustaqil ilmiy yo`nalishi sifatida shakllandi va rivoj topmoqda. 
Shu bilan birga, bu sohaning ko`pgina muammolari hali o`zining asosli va 
chuqur tadqiqini topganicha yo`q. Mana shulardan biri o`zbek nutqi madaniyati 
va 
odobining 
tarixiy 
ildizlarini 
aniqlash, 
tadqiq 
qilish 
va 
ilmiy 
umumlashtirishdir. 
O’zberkiston Respublikasi mustaqillikka erishishi tufayli barcha sohalarda 
tub o’zgarishlar yuz berdi. Bu o’zgarishglar uzluksiz ta’lim tizimiga ham 
tegishli bo’lib, boshlangi’ch ta’lim zimmasiga alohida mas’uliyat yuklaydi. 
Zero, “Ta’lim to’g’risida”gi Qonunda ko’rsatilganidek: «Boshlang’ich 
ta’lim bola shaxsini so’g’lom va yetuk…. qilib shakllantirish maqsadini 
ko’zlaydi». Yosh avlod shaxsini shakllantirish vazifasini esa boshlangich 
ta’limning samarali psixologik- pedagogik metodlarini yaratib, amaliyotga joriy 
etmasdan turib amalga oshirib bo’lmaydi.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ona tilimiz – o`zbek tilini yanada 
rivojlantirish va kamol toptirish haqida doimo qayg`urib keladi. Uning quyidagi 
fikrlari buning yorqin isbotidir: “Biz avlodlardan avlodlarga o`tib kelayotgan 
bebaho boylikning vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz zarur. 

---

4 
Ayniqsa, fundamental fanlar, zamonaviy kommunikatsiya va axborot 
texnologiyalari, bank – moliya tizimi kabi o`ta muhim sohalarda ona tilimizning 
qo`llanilishi darajasini kengaytirish, etimologik va qiyosiy lug`atlar nashr etish, 
zarur atama va iboralar, tushuncha va kategoriyalarni ishlab chiqish, bir so`z 
bilan aytganda, o`zbek tilini ilmiy asosda har tomonlama rivojlantirish milliy 
o`zlikni, Vatan tuyg`usini anglashdek ezgu maqsadlarga xizmat qilishi 
shubhasizdir”
1
. “O`z ona tilini bilmagan odam o`zining shajarasini, o`zining 
ildizini bilmaydigan, kelajagi yo`q odam, kishi tilini bilmaydigan uning dilini 
ham bilmaydi” 
Darhaqiqat maktab ta'lim tizimida va hayotda ona tilining tutgan o`rni 
beqiyosdir.Boshlang`ich sinflardanoq ona tili o`qitishda izchillikka rioya qilish 
zarurdir. Boshlang`ich sinflarda ona tilidan beriladigan bilimlar mazmuni va 
mashg`ulot turlari, albatta, bolalarning aqliy va ruhiy kamolotiga, qabul qilish 
darajasiga bog’liqdir. Boshlang`ich sinflarda ona tili fanidan dastur va darsliklar 
tuzilayotganda fanning bo’limlari, ularning umumiy va o`ziga xos tomonlariga 
e’tibor qaratish lozimdir. Aytish mumkinki, Davlat dasturida har bir bo`lim 
yuzasidan o`zlashtirilishi zarur bo`lgan bilim, ko`nikma va malakalar hajmi 
belgilab qo’yilgan. Bugungi kun o’qituvchisining vazifasi, ana shu talablarni 
bilishlari, o’quvchiga jon vujudi bilan har bir fan predmetidan bilimlarni 
o’rgatishlari lozim. 
Darsdao’quvchilarning o’quv faoliyatini tashkil etishga, foydalaniladigan 
til materialining g’oyaviy-siyosiy, estetik va badiiy qimmatli bo’lishiga, tilni 
o’rganish jarayonida bolalarda dunyoqarash elementlarini shakllantirishga 
alohida ahamiyat berish zarur.ijodiy izlanish muhiti yaratilgan darslardagina 
zarur axloqiy sifatlar tarbiyalanadi. 
Ona tili darslarida o’zbek tiliga muhabbat va so’zga ehtiyotlik bilan 
munosabatni tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Buning uchun matn puxta 
tanlanadi. Tilni o’rganish jarayonida leksik-uslubiy ishlarga katta o’rin beriladi. 
Darsda she’r, soddalashtirilgan matnlar bilan birga, yuksak badiiy matnlardan 
ham foydalaniladi. 
Ona tili o’qitish jarayoni o’quvchilarda ilmiy dunyoqarash asoslarini 
shakllantirishga qaratiladi. Ona tili darslari har bir kishi uchun zarur bo’lgan 
saranjom-sarishtalik, mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini ham tarbiyalaydi. 
Yangi material o’rgatiladigan darsning mazmuni va mantiqiy 
o’rganiladigan til hodisasi hamda uning lingvistik mohiyatining bir-biriga ta’sir 
qilishiga ma’lum darajada sabab bo’ladi. O’qituvchi bu o’zaro bog’lanishni 
bilishi va uni o’quvchilar bilan birga topshiriqlarni bajarish davomida asta osha 
borishi muhimdir. 
Agar dars grammatik bilimlarni mustahkamlash, orfografik ko’nikmalarni 
shakllantirish maqsadini o’z oldiga qo’ysa, darsning mantiqiy shartlari asta 
murakkablshtirib borilgan mashqlar tizimini aks ettiradi. Bolalar biror imlo 
qoidasini yaxshilab bilib, o’rganib olishlari uchun bir-ikki mashqni mustaqil 
1
Sh.M.Miriyoyev. O`zbek tiliga davlat tili maqomi berilinganining o'ttiz yiliga bag'ishlangan tantanali 
marosimdagi nutqi 2019 yil. 21 oktyabr. 

---

5 
ishlaydilar. 
Darsda 
bajarilgan 
mashqlar 
o’rtasidagi 
bog’lanishni 
shakllantiradigan ko’nikmaning xususiyatlari ham sabab bo’ladi. O’quv 
materialining mavzuga va darsning maqsadiga mos bo’lishi uning maqsadiga 
mos bo’lishi uning maqsadga yo’naltirilishini ta’minlaydi. Darsda 
foydalaniladigan barcha o’quv materiallari (shu jumladan, til materialini 
kuzatish, imlo va nutqqa oid mashqlarni bajarish uchun tanlanadigan materiallar 
ham) darsning maqsadiga juda mos bo’lishi zarur. 
Darhaqiqat, so`zni o`z o`rni bilan qo`llash bu inson madaniyatliligining 
belgisi hisoblanadi. Bu madaniyat esa, avvalambor, oilada va bilim 
dargohlarida shakllantirilishi lozim. 
Bizning bugungi tadqiqotimizdan oldimizga qo`ygan maqsadimiz ham 
boshlang`ich sinf o`quvchilarning nutqiy odobini shakllantirish jarayonida 
ularning gaplardan to`g`ri foydalanish ko`nikmalarini hosil qilish edi.
Buning uchun biz gaplarning ifoda maqsadiga ko`ra turlaridan biri so`roq 
gaplarni boshlang`ich sinflarda o`rgatish yo`llarini ishlab chiqishga harakat 
qildik.
So`roq gaplarning nutqiy jarayonda qanday ahamiyatga ega ekanligini 
o’rganib chiqishga harakat qildik va aytish mumkinki, o’z maqsadimizga erisha 
oldik.
Ma’lumki, 
grammatik 
tushunchalar 
bo’shlangi’ch 
sinlardayoq 
shakllanritiladi. Grammatikaning bir qismi so’z turkumlari hisoblansa, bir qismi 
sintaksis hisoblanadi. Bizning o’rganish maqsadimiz sintaksis hisoblanadi. 
So’zlovchi ma’lum bir fikrni bayon qilmoqchi bo’lsa, ba’zan darak shaklidagi 
gaplardan, ba’zan so’roq shaklidagi gaplardan, ba’zan his-hayajon shaklidagi 
gaplardan foydalanadi.
Gap tushunchasini o’rgatayotganimizda biz, avvalo, gaplarni ifoda 
maqsadiga ko’ra o’rgatamiz. Bunday gaplar orasida so`roq gaplarning alohida 
o’rni borligini mazkur bitiruv malakaviy ishimizni o’rganish jarayonida ko’rib 
chiqdik. 
So`roq gaplar grammatikasini o’rgatib bo’lganimizdan so’ng, musraqil 
ravishda boshlang’ich sinflarda o’qigan matnlari ichidan so`roq gaplarni ajrata 
olishni ham o’rgatishimiz lozim.