Ta’lim tizimida jismoniy tarbiyaning o‘rni va roli Reja

3. Ta’lim tizimida qo‘llaniladigan jismoniy
tarbiya shakllari.

Jismoniy tarbyaning o‘ziga xos uslubiy xususiyatlaridan biri shug‘ullanuvchilarning ayrim muskullari, muskul guruhlari, gavda qismlari a’zolri va umuman aytganda butun tana a’zolariga nisbatan turlicha ta’sir ko‘rsatish imkoniyati hisoblanadi. Mashqlarning maxsus tanlanishi, dastlabki oraliq va oxirgi xolatlarni o‘zgartirish imkoniyati, ularni bajarishdagi usullarning o‘zaro bog‘liqligining o‘zi shug‘ullanuv­chilar organizmiga maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatish uchun qulay sharoitlar yaratadi, ularda kerakli harakat mahorati va ko‘nikmalarini muvoffaqiyatli shakllantirish, jismoniy rivojlanishdagi kamchiliklarni bartaraf etish, maxsus jismoniy sifatlarni rivojlantirish, gimnastik harakatlar tavsilotlari va texnikasini takomillashtirishga imkon beradi.

Ma’lum didaktik holatlarga keng asoslanish:yengildan qiyinga, ma’lumdan noma’lumga, oddiydan murakkabga, yaqindan uzoqqa, ya’ni odam jismoniy rivojlanishning muhim sharoitlaridan biri o‘rganilayotgan mashqlarni uzluksiz murakkablashtirish va ularni bajarishga bo‘lgan talabni oshirish va shu asosda uning jismoniy takomillashuvida yangi sifat va son siljishlariga erishishni amalga oshirish imkoniyati. Odam xarakat vazifalarining muvoffaqiyatli rivojlanishi va takmillashuvi muayyan, oddiy, yaxshi o‘zlashtirilgan va yengil bajariluvchi harakatlardan ancha qiyin va murakkablariga sekin-asta, uzluksiz o‘tishni ko‘zda tutadi.
Ko‘pgina jismoniy tarbiya mashqlarini bajarishda musiqa jo‘rlgidan foydalanish: jismoniy mashqlar tarkibidagi xarakatlarni ko‘rsatish, ta’riflash, tushitirish rasmlar ko‘rinishida tasvirlash mumkin. Shu bilan birga xarakatning tezlik, ravonlik, shiddatlilik kabi juda muhim tavsilotlarini o‘rgatish musiqa yordamida muvaffaqiyatli amalga oshiriladi.
Jismoniy tarbiyaning uslubiy xususiyatlari o‘zaro bog‘liq va bir-birini to‘ldirib turadi. Ular yordamida jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtirish, ilm olish va tarbiya masalalari muvaffaqiyatli xal qilinadi.
Jismoniy tarbiya va sport mashqlarining turli- tumanligi va ularning shug‘ullanuvchilarga keng ko‘lamli ta’siri sportning ayrim, nisbatan mustaqil turlarining rivojlanish uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Jismoniy tarbiya vositalari yechishi zarur bo‘lgan masalalarning ko‘pligi, mashqlarning o‘ziga xosligi ularning shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’siri tabiati mamlakatimizda gimnastika turlari tasnifini aniqlash va yuzaga keltirishga yordam beradi.
Asosiy, sog‘liqni saqlashga xizmat qiluvchi va kuch va epchillikni talab qiluvchi bazaviy sportni o‘z ichiga olgan umumrivojlantiruvchi turlar.

1. 
   Gimnastika, yengil atletika va sport uyinlar birlatiruvchi sport turlari.
   
2. 
   Ishlab-chiqarishdagi badantarbiya, xarbiy-amaliy va sport – amaliy, hamda davolash gimnastikasidan iborat amaliy turlar.
   

Odamlarning barkamol jismoniy rivojlanishi va takomillashuviga umumiy maqsadli yo‘nalishni saqlagan holda rus gimnastikasi turlarini tasniflash amaliy ishda katta pedagogik va sog‘lomlashtirish va gigiyena natijalariga erishishga yordam beradi.
Jismoniy tarbiya va sport barkamol jismoniy rivojlanish, sog‘liqni mustahkamlash, shug‘ullanuvchilar organizmini chiniqtirish, ularning ish qobiliyatini oshirish va xarakat vazifalarini takomillashtirish masalalarini hal qilishda foydalaniladi.
Jismoniy tarbiya va sport bolalar (maktabgacha va maktab yoshidagi) va kattalar mashg‘ulotlarida keng qo‘llanilmoqda. Shug‘ullanuvchilarning muayyan kontingenti (bolalar, kattalar va keksa odamlar)ga qarab asosiy jismoniy tarbiya vazifalari, mazmuni va mashg‘ulot olib borish uslubiyati ancha farq qiladi. Asosiy mashg‘ulotlar deyarli barcha sog‘lom odamlar uchun jismoniy yuklama kattaligi va yo‘nalishi (faoliyati qonuniyatlarini egallash va odamning harakat imkoniyatlarini baholash) jihatidan qulay va yengilligi bilan tasniflanadi.
Jismoniy tarbiya va sport maktabgacha va maktab yoshidagi bolalar bilan jismoniy tarbiyaning maxsus darslarida va guruxdan tashqari mashg‘ulotlarda qaddi-qomatni to‘g‘ri tutishni shakllantirish sog‘liqni mustahkamlash yaxshi jismoniy rivojlanishga ko‘maklashish xayot uchun zarur asosiy harakat maxorati va ko‘nikmalari ishlab chiqish maqsadida olib boriladi.
Bolalar bilan bo‘ladigan asosiy gimnastika mashg‘ulotlari turli-tuman vositalarni o‘z tarkibiga oladi: amaliy mashqlar(yurish,yugirish, sakrash, irg‘itish va boshq), predmetli va predmetsiz umumrivojlantiruvchi mashqlar (qo‘l, oyoq va gavda uchun) ommaviy turdagi gimnstika ot, devorchasi, xarisi, narvon va boshq.) gimnastika anjomlar bilan bo‘ladigan mashqlar (turnik, bruslar, xalqalar va boshq). O‘smirlar, qizlar erkaklar va ayollar uchun asosiy gimnastika. Gimnastikaning xuddi shu vositalarini o‘z ichiga oladi, uyushgan mashg‘ulotlar ko‘rinishida olib boriladi va odamning jismoniy va axloqiy –irodaviy sifatlarining rivojlanishiga shuningdek unda xayotiy zarur harakat mahorati va ko‘nikmalarining shakllanishiga imkon beradi.
Jismoniy tarbiya va sport shug‘ullanuvchilar organizmini sog‘lomlashtirish va chiniqtirish va ish qobiliyatini oshirishga yo‘naltirilgan.
Jinsi, yoshi, sog‘lig‘i jismoniy tayyorgarligidan qatiy nazar u shug‘ullanuvchilarning barcha kontingentlari uchun qulaydir. Sog‘liqni saqlashga xizmat qiluvchi gimnastika mashg‘ulotlarining asosiy mazmuni umumrivojlantiruvchi va ba’zi bir amaliy mashqlar bilan uqalash muolajasini qabul qilish va suvda organizmni chiniqtirishni qo‘shib olib borish xisoblanadi. Sog‘liqni saqlashga xizmat qiluvchi gimnastika mashg‘ulotlari ertalab, kunduzgi va kechqurun mustaqil ravishda(yakka xolda) va o‘qituvchi rahbarligida (guruh shaklida) o‘tkazilishi mumkin.
Jismoniy tarbiya va sport keyingi o‘n yilliklarda gimnastikaning sport turlari (sport, badiiy gimnastika va sport akrobatikasi) mamlakatimizda keng tarqalib, ommalashib ketdi. Bunga vatan gimnastikachilarining dunyoning eng yuqori xalqaro gimnastika anjumanlaridagi ajoyib muvaffaqiyatlari yordam berdi.
Bazaviy sport turlari shug‘ullanuvchilaridan yuqori har tomonlama jismoniy tayyorgarlikni talab qiladi, ularda muhim axloqiy-irodaviy sifatlarni rivojlantiradi, ularning ma’naviy va badiiy tarbiyasiga ta’sir qiladi, turli-tuman, tuzilishi, texnikasi va bajarish aniqligi jihatidan murakkab gimnastik mashqlarni birlashtiradi. Bazaviy sport turlari bilan muntazam shug‘ullanish yuqori sport natijalariga erishish va odam gavdasining vaziyat va xarakatlaridagi nafosat va mahorat namunalarini ko‘rsatib, san’atda murakkab mashqlarni egallashga erishish imkonini beradi
Bazaviy sport turlari mamlakatimizda ommalashgan sport turlaridan biridir sport mashqlarning hammabopligi jamoaligi ulardan bolalar, o‘smirlar va kattalar mashg‘ulotlarida foydalanishga imkon beradi.
Jismoniy tarbiya va sport amaliy turlaridan mehnat, xarbiy va sport foaliyatining takomillashuvidan maqsadga yo‘naltirilgan masalalarni hal qilishda va mehnat faoliyati va sog‘liqni saqlash va tiklash uchun profilaktika choralari sifatida foydalaniladi.
Jismoniy tarbiya va sport mehnatkashlarni sog‘lomlashtirish ularning mehnat qobiliyati va mehnat samaradorligini oshirish masalalarini hal qiladi. Ish amaliyotida ishlab chiqarish gimnastika mashg‘ulotlarning ikki shaklidan keng foydalaniladi. Ish boshlanishidan oldin va mehnatkashlar organizmini kutilayotgan mehnat faoliyatiga tayyorlovchi dastlabki gimnastika va ish paytida charchoqni bosish va shu qobiliyatni tiklashga imkon beruvchi jismoniy tarbiya to‘xtamlari.
Jismoniy tarbiya va sport ishlab chiqarishda muayyaan mehnat jarayonlari amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan mehnatkashlarning maxsus xarakat mahorati va ko‘nikmalarini shakllantirish va takomillashtirishga imkon beradi.
Dengizchilar, uchuvchilar, fazochilar, o‘t o‘chiruvchilar va boshqalar uchun kasbiy- amaliy gimnastikaning turli ko‘rinishlari mavjud.
Harbiy – amaliyjismoniy tarbiya va sportkasbiy-amaliy gimnastikaning bir turi xisoblanadi va harbiy faoliyatiga xos bo‘lgan maxsus xarakatmahorati va ko‘nikmalarini shakillantirish va takomillashtirishga imkon beradi.
Harbiy-amaliy gimnastika mashiqlari gimnastikaning turli-tuman amaliy vositalari yurish,yugirish, sakrash, to‘siqlarni yengib o‘tish va boshqa) dan tarkib topgan va muayyan qo‘shin turining o‘zi hosligini hisobga olgan holda o‘tkaziladi.
Jismoniy tarbiya va sportdan umumiy va maxsus jismoniy tayyorgarlikni oshirishda va shu asosda tanlangan sport turida yuqori sport natijalarga erishishda keskin choralar sifatida foydanalinadi.Amaliy sport gimnastikasi mazmuni sport turi mazmuniga bog‘liq va mashg‘ulot jarayonining ayrim davirlari masalalariga mos ravishda o‘zgarishi mumkin.
Jismoniy tarbiya va sport mehnatkashchilarning sog‘lig‘i va mehnat qobiliyatlarini tiklashga e’tirof qilingan. Davolash gimnastikasi vositalarini tiklashda shikastlanish va kasallik natijasida paydo bo‘lgan kamchiliklarni to‘g‘rilashda, ayniqsa samara beradi. Davolash gimnastikasi mazmuni kasallik va shikastlanishlar turiga bog‘liq bo‘lib, davolovchi xakim bilan davolash jismoniy tarbiya uslubiyatchisi tomonidan aniqlanadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ayrapetyans L.R, Pulatov A.A. Valeybol nazariyasi va uslubiyati oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. T.: Fan va texnologiya-2012, 206 b.
2. Rafiyev H. Yengil atletika va uni o‘qitish metodikasi. O‘quv qo‘llanma. Noshir-T.: 2012, 431 b.
3. Shakirjanova K.T. Yengil atletikachilarni jismoniy sifatlarini rivojlantirishning vosita metodlari.-T.: 2014, 98 b.
4. Umarov M.N. Gimnastika. O‘quv qo‘llanma. T.: VNESHIN VESTPROM, 2015, 400 b.
Internet resurslari

1. www.ziyonet.uz