Talabalari uchun darslik

DNK 
transkripsiyasi  va  translyatsiyasi. 
DNKdagi 
genetik 
axborotni  to ‘g‘ridan-to‘g‘ri oqsil molekulasiga ko‘chirish laboratoriyadagi 
in  vitroda  aniqlangan.  Bunday sharoitda  ba'zi  bir  antibiotiklar,  xususan, 
streptomitsin, neom itsin ribosomalar bilan o ‘zaro aloqada bo‘Ub ulaming 
xossasini  shunday  o ‘zgartirib  yuboradiki,  oqibatda  ribosom alar  oqsil 
molekulasini  hosil  etuvchi  axborot  qoiipi  sifatida  iR N K  emas,  aksincha 
bir  zanjirli  D N K dan  foydalanadilar.
6.MolekuIar genetika
XX asming boshlarida gen bo‘linmaydigan  yaxlit birlikdan  iborat deb 
kelingan b o isa,  keyinchalik u 
muton, rekon va sistron 
kabi  tushunchalar 
bilan  tavsiflangan. 
Muton 
bu  genning  mutatsiyaga  uchragan  eng  kichik 
birligidir. Ana shu kichik birhk bir yoki bir  necha nukleotidlardan iborat. 
Rekon 
bu genning rekombinatsiya hosil etuvchi eng kichik birligi.  U ham  
bir necha nukleotidlardan tashkil topgan. 
Sistron 
esa genning oqsil sintezini 
kodlaydigan ketma-ketligini ifodalaydi.  U ilgarigi gen haqidagi tushunchaning 
sinonimi  sanaladi.  Hozirgi  vaqtda  gen  D N K   (ba’zi  viruslar  RNK)ning 
m aium  funksiyani bajaruvchi ayrim qismi degan tushuncha barcha genetiklar 
tom onidan  e’tirof etiladi.  Har bir gen  nukleotidlar  izchilligidan  tashkil 
topgan  va  oqsil  kodlaydigan  ekzonlardan  va  oqsil  kodlamaydigan  intron 
ketm a-ketliklardan  tashkil  topgan.  Bundan  tashqari  gen  faoliyatini 
boshqaradigan  qator elementlar ham  mavjud.
Bu elementlar asosan genning prom otor ketma-ketliklari, ba'zi yuqori 
organizmlarda prom otor yonidagi sensor ketma-ketliklari  bo‘lib, birgalikda 
gen funksiyasi boshqarilishida operatorlik vazifasini  o‘taydi.  Genni faolligini 
oshiruvchi  (enxanser)  va  susaytiruvchi  (saylenser)  ketma-ketliklari  ham  
mavjud  b o iib ,  turli  regulyator  oqsillar  bilan  ham korlikda  op erator 
funksiyasiga  ijobiy  yoki  salbiy  ta ’sir  ko‘rsatadi.  Bundan  tashqari  maxsus 
regulyator gen va supressor gen turlari mavjud b o iib ,  ular sintez qilingan 
oqsillar operatorini boshqaradi.
Genetik  nuqtai  nazardan  oqsil  sintezida  ishtirok  etuvchi  stmkturali 
genlar nihoyatda  ahamiyatlidir.  Bunday genlar oqsil  molekulalari  hamda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

fermentlarni sintez qilishda qatnashib hujayra  metobolizmini o ‘zgartiradi 
va organizmlardagi  belgi-xossalami  shakllanishida asosiy rol  o ;ynaydi.
Molekular  genetikaning  rivojlanishi  bilan  faqat  ayrim  genlam ing 
tuzilishi  emas,  balki  har  bir  organizm  genom i  yaxlit  holda  o ‘rganiladi 
va  qiziq arli  m a ’lu m o tla r  o lin adi.  Genom   bu  gap lo id   h o latid ag i 
xrom osom alarning  genlar  m ajm uasidir.  G en o m n i  tad q iq   qiluvchi 
molekular genetikaning shoxobchasi genomika deb nomlanadi.  Genomika 
o ‘z tadqiqotlarini  prokariot organizmlar genomini o ‘iganishdan boshlagan. 
Keyin esa eukariot oiganizmlar genomi tadqiq qilindi.  Oqibatda prokariot 
va  eukariot  organizmlar  genotipini  o ‘ziga  xos  tuzilishi  m a’lum  b o ‘ldi. 
Prokariot  organizmlarda  Esherichia  colini  misol  uchun  olsak  uning 
genotipi  4639221  nukleotid  juftligidan  tashkil  top gan .G en otipn i  87,8 
foizi  aminokislotalarni  kodlashda,  0,8  foizi  tegishli  genlar  R N K  genini 
har  xil  fraksiyalar  (T R N K   va  RRN K )  sintezi  kodlashda  ishtirok  etadi.
0,7  foizi  esa,  kodlarda  qatnashm aydi,  nukleotidlar  juftligi  hisoblanadi. 
Shunday qilib bakteriyalarda genomning 88,6 foizi genlardan iborat bo iib,
11  foizi  atrofida  nukleotidlar juftlari kodlashda qatnashm aydigan genlar 
orasidagi takroriy qismlar sanaladi.  Prokariotlarga nisbatan eukariotlarda 
nukleotidlar va  genlar soni  nihoyatda  ко‘р  b o ‘ladi.  Tubandagi jadvalda 
esa  eukariot  organizm larning  b a ’zilarini  genom   kattaligi  yoritilgan. 
(M.Singer,  Berg  1998)
№
Organizmlar
G
a
p
lo
id
 
g
en
o
m
d
ag
i 
n
u
k
le
o
ti
d
la
r 
ju
ft
li
k 
soni
X
rom
os
om
ala
rn
ing
 
ga
pl
oi
d 
nabo
ri