Talabalari uchun darslik

l.K o‘chib  yuruvchi  genetik  elementlar
D N K   genlar  to ‘plam idan  iborat.  U zoq  yillar  mobaynida  genlar 
to ‘plamining genomdagi o‘mi doimiy deb kelinar edi.  Biroq AQSh olimasi 
Barbara  Mak-Klintok  m akkajo‘xorida  irsiy  belgilarni  tadqiq  qilish 
jarayonida ba‘zi genlar bir joyda muntazam ravishda joylashmay,  aksincha 
o ‘z joyini o ‘zgartirib turishini  aniqladi.  Genlarni genom bo‘yicha ko‘chib 
yurishi  uzoq  vaqt  tan  olinmadi.  Shunga  qaramay  bunday  hodisa  bo iishi 
m u m k u n lig i  A Q S h  o lim la ri  J .B ish o p ,  A .B u x ariy   to m o n id a n  
mikroorganizmlarda,  rus  olimi  G.Georgiyev  tom onidan  esa  hayvonlarda
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

aniqlandi.Bunday  ko‘chib  yuruvchi  genlar  toifasi  regulyator  genlar  yoki 
transpozonlar deb ataladi.  Transpozonlaro‘zjoyini o ‘zgartii^ganda qo‘shni 
genlar  faoliyatini  u  yoki  bu  tomonga  o ‘zgartiradi.  Transpozonlar  xilma- 
xil  strukturaga  ega  bo‘lsalar  ham,  barcha  transpozon  molekulalarining 
har  ikki  chetida  maxsus  nukleotidlar  izchilligi,  markaziy  qismida  esa 
D NK molekulasini belgilangan joyda yopishqoq uchlar hosil qilib kesuvchi 
transpozaza  fermentini  sintez qiluvchi gen joylashgan bo4adi.
2.Plazmidlar
Bakteriya va tuban eukariot hujayralarida asosiy xromosomadan tashqari 
q o ‘s h im c h a   m ay d a  p la z m id la r  u c h r a y d i.  P la z m id a la r  aso siy  
xromosomalardan  bir  necha  yuz  barobar  kichik  D N K   qoksh  spiralidan 
iborat.  Plazmidlar  o ‘rtacha  3-10  genlardan  tashkil  topgan  bo‘lib,  ikki 
toifaga  bo‘linadi.  Ularning  birinchisi  transpozon  yoki  bakteriofag  irsiy 
m olekulasi  kabi  hujayradagi  asosiy  xrom osom aning  maxsus  D N K  
izchUhgini  kesib,  rekombinatsiya  bo‘la  oladigan  plazmidalrdir.  Bunday 
rekombinatsiyalanuvchi  plazmidlarni  transmissil,  ya’ni  nasldan-naslga 
beriluvchi  plazmidalar  deb  nomlanadi.  O datda  transmissibl  plazmida 
hujayraning  asosiy  xromosomasiga  birikkandan  so‘ng  o ‘z  mustaqilligini 
yo‘qotsa ham ularda joylashgan genlar orasida faoliyatini bajaradi.  Hujayra 
bo‘linganda  rekombinatsiyalanuvchi  plazmid  genlari  asosiy  xromosoma 
genlari bilan birikkan  holda nasldan-naslga  beriladi.
Plazmidlarning  ikkinchi  toifasi  avtonom  holda  replikatsiyalanuvchi 
plazmidlar  deb  ataladi.  Bunday  plazmidlar  asosiy  xromosomaga  birika 
olmaydi.  Shunga  ko‘ra  ular  mustaqil  holatda  o ‘z -o ‘zini  rephkatsiya  yo‘li 
bilan  ko‘paytira  oladilar.  Avtonom  plazmidlar bakteriya  yoki  zamburug' 
bo‘linganda qiz hujayralarga tasodifiy ravishda taqsimlanadi. Ayni vaqtda 
avtonom  plazmidlar  bir  hujayradan  ikkinchisiga  hujayra  qobig‘i  yoki 
membrana  teshiklari  orqali  o ‘ta  oladi.