Talabalari uchun darslik

ontogenetika 
deb ataladi.
2.0ntogenezning genetik dasturi
Har bir organizmning shaxsiy taraqqiyoti hujayradagi 
genetik dastur
- genom 
asosida amalga oshadi. Shaxsiy taraqqiyotning genetik dasturi 
deganda otalangan tuxum hujayradan to organizm t o ‘liq voyaga 
yetishigacha bo‘lgan taraqqiyotni belgilovchi genlar majmuasi tushuniladi. 
Prokariot va bir hujayrali eukariot organizmlarda gen bilan belgi o ‘rtasidagi 
masofa qisqa. Ulardagi barcha belgi va xcssalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri genlar 
faolligi, uni tartibga solish bilan belgilanadi. Yuksak o‘simlik va hayvonlar, 
odamlarda esa gen bilan belgi orasidagi munosabat murakkab. Ulardagi 
morfobiologik belgi - xossalar o £zaro m ustahkam bevosita, bilvosita 
aloqada bo‘lgan hujayralar va ulardagi genlar faolligi natijasida ro‘yobga 
chiqadi. Ontogenezda sodir bo‘ladigan jarayonlar zanjirining umumiy 
sxemasi 64 — rasmda tasvirlangan.
Bunday jarayonlar zanjiri o ‘zaro aralashib ketishiga qaramay, ulardagi 
barcha yo‘nalishlar qat’iyan muvofiq ravishda amalga oshishi sababli 
organizmning morfologik va funksional yaxlitligi ta ’minlanadi. Ontogenez 
birinchi navbatda hujayralar sonining ortishi bilan aloqador. Otalangan 
tuxum hujayra — zigota ontogenez taraqqiyot mobaynida son jihatdan

---

ortib u yangi tug‘ilgan chaqaloqda 1014, katta odamda esa 10,5-1016 ga 
yetadi. G enetik dastur asosida yuksak hayvonlaming em brional, yopiq 
urug‘li simliklaming yashash davrida hujayralar tuzilishi va funksional 
jihatdan ixtisoslasha boradilar. Rus olimi A.L.Zavarzin qayd etishicha 
embrional davrda hujayralar, to ‘qimalar, organlaming ixtisoslashishi bilan 
ular boigan sari o ‘zlarining murakkabligini yo‘qotib, oi^anizmning tarkibiy 
qismlarining biriga aylana boradilar. U rug‘lanish davrida tu xu m va 
urug‘ hujayraning zigotani hosil etishdagi ulushi bir-biridan farq qiladi. 
Zigota hosil boiishida tuxum hujayra yadrosi bilan birga har xil organoidli 
sitoplazm a, gen m ahsulotlariga ega holatda b o ‘lsa, u rug‘ hujayra 
urugianish paytida tuxum hujayraga faqat o ‘z yadrosini beradi xolos. 
Shunga ко‘га zigotani boiinishi va dastlabki blastomeralaming rivojlanishi 
ona hujayra xromosomalarining diploid to ‘plamli ch og id a sintezlangan 
sitoplazm adagi gen m ahsulotlari hisobiga amalga oshadi. Binobarin 
ontogenez rivojlanishi dastlabki bosqichini ona hujayradagi diploid 
to ‘plam li xrom osom ada joylashgan genlar belgilab beradi. Shaxsiy 
taraqqiyotning keyingi bosqichlarida esa ona hujayra genlari bilan bir 
qatorda zigotadagi ota organizm genlari ham qatnashadi. Shaxsiy 
taraqqiyotda genetik nuqtai nazardan genlar ta ’siri qanchalik erui b oisa, 
ulaming pleyotrop samarasi shunchalik uzoq muddatli boiadi.