Talabalari uchun darslik

6.MolekuIar genetika
XX asming boshlarida gen bo‘linmaydigan yaxlit birlikdan iborat deb 
kelingan b o isa, keyinchalik u 
muton, rekon va sistron 
kabi tushunchalar 
bilan tavsiflangan. 
Muton 
bu genning mutatsiyaga uchragan eng kichik 
birligidir. Ana shu kichik birhk bir yoki bir necha nukleotidlardan iborat. 
Rekon 
bu genning rekombinatsiya hosil etuvchi eng kichik birligi. U ham
bir necha nukleotidlardan tashkil topgan. 
Sistron 
esa genning oqsil sintezini 
kodlaydigan ketma-ketligini ifodalaydi. U ilgarigi gen haqidagi tushunchaning 
sinonimi sanaladi. Hozirgi vaqtda gen D N K (ba’zi viruslar RNK)ning 
m aium funksiyani bajaruvchi ayrim qismi degan tushuncha barcha genetiklar 
tom onidan e’tirof etiladi. Har bir gen nukleotidlar izchilligidan tashkil 
topgan va oqsil kodlaydigan ekzonlardan va oqsil kodlamaydigan intron 
ketm a-ketliklardan tashkil topgan. Bundan tashqari gen faoliyatini 
boshqaradigan qator elementlar ham mavjud.
Bu elementlar asosan genning prom otor ketma-ketliklari, ba'zi yuqori 
organizmlarda prom otor yonidagi sensor ketma-ketliklari bo‘lib, birgalikda 
gen funksiyasi boshqarilishida operatorlik vazifasini o‘taydi. Genni faolligini 
oshiruvchi (enxanser) va susaytiruvchi (saylenser) ketma-ketliklari ham
mavjud b o iib , turli regulyator oqsillar bilan ham korlikda op erator 
funksiyasiga ijobiy yoki salbiy ta ’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari maxsus 
regulyator gen va supressor gen turlari mavjud b o iib , ular sintez qilingan 
oqsillar operatorini boshqaradi.
Genetik nuqtai nazardan oqsil sintezida ishtirok etuvchi stmkturali 
genlar nihoyatda ahamiyatlidir. Bunday genlar oqsil molekulalari hamda

---

fermentlarni sintez qilishda qatnashib hujayra metobolizmini o ‘zgartiradi 
va organizmlardagi belgi-xossalami shakllanishida asosiy rol o ;ynaydi.
Molekular genetikaning rivojlanishi bilan faqat ayrim genlam ing 
tuzilishi emas, balki har bir organizm genom i yaxlit holda o ‘rganiladi 
va qiziq arli m a ’lu m o tla r o lin adi. Genom bu gap lo id h o latid ag i 
xrom osom alarning genlar m ajm uasidir. G en o m n i tad q iq qiluvchi 
molekular genetikaning shoxobchasi genomika deb nomlanadi. Genomika 
o ‘z tadqiqotlarini prokariot organizmlar genomini o ‘iganishdan boshlagan. 
Keyin esa eukariot oiganizmlar genomi tadqiq qilindi. Oqibatda prokariot 
va eukariot organizmlar genotipini o ‘ziga xos tuzilishi m a’lum b o ‘ldi. 
Prokariot organizmlarda Esherichia colini misol uchun olsak uning 
genotipi 4639221 nukleotid juftligidan tashkil top gan .G en otipn i 87,8 
foizi aminokislotalarni kodlashda, 0,8 foizi tegishli genlar R N K genini 
har xil fraksiyalar (T R N K va RRN K ) sintezi kodlashda ishtirok etadi.
0,7 foizi esa, kodlarda qatnashm aydi, nukleotidlar juftligi hisoblanadi. 
Shunday qilib bakteriyalarda genomning 88,6 foizi genlardan iborat bo iib,
11 foizi atrofida nukleotidlar juftlari kodlashda qatnashm aydigan genlar 
orasidagi takroriy qismlar sanaladi. Prokariotlarga nisbatan eukariotlarda 
nukleotidlar va genlar soni nihoyatda ко‘р b o ‘ladi. Tubandagi jadvalda 
esa eukariot organizm larning b a ’zilarini genom kattaligi yoritilgan. 
(M.Singer, Berg 1998)
№
Organizmlar
G
a
p
lo
id
g
en
o
m
d
ag
i 
n
u
k
le
o
ti
d
la
r 
ju
ft
li
k 
soni
X
rom
os
om
ala
rn
ing
ga
pl
oi
d 
nabo
ri