Talabalar uchun talablar

1-Исломгача бўлган давр ёки қадимги давр мусиқий анъаналари:
2-Исломий маданият ёки тасаввур анъаналари кесимида Мақом.
Шуни айтиш лозимки, дастлабки ўринда кўрсатилган давни белгилашда бизнинг мусиқашунослик фанимизда гўё аксидек. Малум бўлган бир ҳолат асос этиб олинди.Уни мазмунини “Мақомларни келиб чиқиш негизлари узоқ тарихий даврларга бориб тақалади”, тарзида ифода этиш мумкин. Тадқиқотнинг биринчи боби, ”Қадимий куйлар ҳусусида” номли билимдан ўрин олган бу масалани маълум қадар ёритиб ўтишимизда ўзбек мусиқашунослиги қаторида яна замонавий этно мусиқашунослик илми эришган натижалари ҳам аҳамиятли бўлди. Бунда турли усуллардан кенг фойдаланилган ҳолда Шашмақом ва Фарғона-Тошкент мақом йўллари намуналари ҳалқ мусиқа ижодига мансуб айтим-куйлар биласн қиёсланди. Бу ҳусусидаги изланишлар ҳосиласи эса мақомларнинг илдизлари қадимий эканлигига ишора этиши баробарида яна “Мақом” атамасининг мусиқа илми ва амалёти қўлланиши заруратини хам атрофлич идроклаш имконини беради. Шунга кўра бу атама мусиқашунослигимизда маoлим бўлган “парда”, “тузук”, маълум пардалар уюшмаси ва б. тушунчалари билан бирга яна кўҳна давр куй-оҳангларини янги тарихий шарт-шароитлар муҳитида муаян йўсинда ривожлантириш, такомиллаштириш усули ҳам эди. Айни вақтда эса бу усул халқимиз қабул этган ислом дини ва унинг заминида шакилланган тасаввуф талимоти ғояларининг ўзига ҳос ифодаси ҳам эди. Бу ҳақда илмий ишнинг биринчи бобига оид “Ўн икки мақом тизими” ва “Мақом” бўлимларида фикир юритилади иттифоқ, шунга алоҳида урғу бермоқ керакки, мазкур тадқиқотнинг ғоявий устунларидан бўлган ислом дини нисломий дунё қараш асосларига таянишимизда энг аввало муқаддас Қурону Карим ва Ҳадислар тўплами энг қимматли манбалардан бўлади. Шунингдек, мақом санатини тасаввуф кесими юзасидан тадқиқот этилиши жараёнида яна бир қатор маҳсус адабиётлар истифода этилдик, уларни қуйдаги гуруҳларга тақсимлаш мумкин.
Диёримизда чиққан тасаввуф намоёндаларининг ижодий мерослари ҳамда уларнинг тариқатлари тавсифига доир бажарилган маҳсус тадқиқотлар;
Ўрта асрларда мусиқага оид ёзилган маҳсус расмлар;
“Тасаввуф ва мусиқа” мавзувига доир замонавий мусиқашуношлик илмида амалга оширилган мақолалар;
Тасаввуф ва ижод мавзуйига оид бадиий адабиёт, меморчилик, миниатюра каби санъат турларини ўрганишга бағишланган тадқиқотлар. Шу аснода жамланган малумот ва эришилган назарий тўҳтамлар тадқиқотининг иккинcи боби “Шашмақом тизими”нинг ўрганишида ҳам муҳим замин бўлди. Олти мақомни муайян тизим сифатида нисбатан мукаммал кўринишга эга эканлиги ҳамда ўзга турдаги мақомлар ҳусусан, Ҳоразим мақомлари, Фарғона-Тошкент мақом йўлларидан фарқли ўлароқ фарқли илимда кенгроқ ўрганилганлиги боис унинг тимсолида бош ғояни намойиш этиш мақсадига мофиқ кўринди. Бунда Олти мақом тизими борасида мутахассисларга яхши аён малумотларни тасаввуф нуқтаий назарида талқин этишга урунишлар мақсадига асосий диққат-эътибор биринcи галда Шашмақомнинг муқим андозаси сифатида шакилланган Мушкилот, cолғу бўлим ва Наср бўлимининг биринчи гуруҳ ашула йўлларига қаратилди. Гарчи шундай йўл тутилсамдам, аммо кўп ўринларда мусиқанинг ўзига ҳослиги базан эса далиллар танқислиги боис фикр мулоҳозалар таҳмин ва фараз тариқасида баён этилди. Демақ, тадқиқотнинг бош ва таянч нуқталарида кўп жиҳаттан “Мақом”атамаси ва санъатини тасаввуф кисмида талқин этиш билан боғлиқ юзага келади. Шунунгдек, изланишимиз давомида мақомларни тартихий ва назарий муаммолари ҳам ўзаро уйғун эканлиги яна бир карра ўз тасдиқини топади. Чунки мақомларни назарясини ўрганиш масаласи, айни вақттда, уларни муайян макон ва замон-силсиласида ёритиб беришдан ва аксинча мақомлар тариҳини ўрганиш эса уларнинг турли даврларни юзага келган муайян тизимдан, шакллари, тузук уюшмалари, усуллари кабиларни тадқиқ этишдан иборат бўлиб чиқмоқда. Мақом ва ўзбек ҳалқ мусиқа ижоди намуналарини таҳлил этишда устоз санъаткорлар Юнус Ражабий ва Матниёз Юсуповлар томонидан бажарилган нота ёзувлари муҳим “ашёвий манба”ларидан бўлди.
Тасаввуф анъанасига “мусиқа” ўрнида кўпроқ арабча “само” атамаси қўлланилиб, унинг мазмунида қироатхонлик, зикр, ҳамдусано, муножот ва умумман, мусиқа билан боғлиқ барча жараёнларни қалбан тниглаш англашилади. Шу билан бирга само тушунчасида пок қалбларнинг Тангри Таолога ишқ муҳаббати ва руҳий таважжуҳи ҳам ифода этилиб, бу ўринда туркей машойиҳлар кўпроқ “қуйи” атамасини қўллайдилар. Зотан куй –суфиёна ишқнинг зоҳир бўлиш шаклидир: