Талаб ва таклиф назарияси

9-МАВЗУ. ТАЛАБ ВА ТАКЛИФ НАЗАРИЯСИ

3-mavzu.Talab, taklif, bozor muvozanati.

REJA:

1. 
   Talab tushunchasi.
   
2. 
   Yakka talab va bozor talabi.
   
3. 
   Talab qonuni.
   
4. 
   Egri talab va terminalogiya, egri talabning harakati.
   
5. 
   Yakka va bozor talabi o’rtasidagi aloka, egri talabni o’lchashda talabning o’sishi va kamayishi kabi omilpar ta’siri.
   
6. 
   Giffen samarasi
   
7. 
   Tapab mikdoriga ta’sir qiluvchi omillar.
   
8. 
   Engelь qonuni.
   
9. 
   Taklif tushunchasi.
   
10. 
    Taklif qonunn.
    
11. 
    Egri taklif va teriinapogiya, egri takpif xarakati tushunchasi.
    
12. 
    Taklifning kengayishi va qisqarishi
    
13. 
    Yakka va bozor takpifi o’rtasidagi apoqa, egri taklifni o’lchashda taklifning o’sishi va kamayishi kabi omillar ta’siri.
    
14. 
    Taklif miqdoriga ta’sir ko’rsatuvchi omillar.
    
15. 
    Iqtisodin resurslarga talab va taklifning xususiyatlari
    

Bozor mexanizmida talab va taklif muxim urinni egallaydi va kuzga kurinmas kuchga ega. Talab - bu shunchaki extiyoj emas, balki tulovga xobil pul bilan ta’minlangan extiyojdir.
Extiyoj - kishilarning xayotiy vositalarga zaruriyatini, taraxxiyotning xamma bosxichlari uchun umumiy va doimiylikni ifodalovchi ilmiy kategoriya. Uning bozor ixtisodiyoti sharoitida ifodalanishi “talab” tushunchasidir. Talab extiyojdan farx xilib, mustaxil ixtisodiy kategoriya sifatida amal xiladi.
Extiyojning faxat pul bilan ta’minlangan xismi talabga aylanadi. Demak, talab - bu pul bilan ta’minlangan extiyojdir.
Bozorda xaridor uziga zarur bulgan narsalarni sotib olib, extiyojlarini xondirishga intiladilar. Ammo kishi extiyoj- larining xay darajada xondirilishi uning muayyan tovarga bulgan talabi, axolining pul daromadlari va uning uzgarishiga, bozor xajmiga, bozordagi mollarning narxlariga, iste’mol- chilarga beriladigan imtiyozlar kabi omillarga boglix buladi. Bularning ichida talabni anixlab beradigan asosiy omil bu tovarning baxosidir. CHunki bu omil talabning u yoki bu tomonga xarab uzgarishiga olib keladi. Xush, talabning uzi nima?
1alao - bu iste’molchining muayyan joyda va muayyan vaxtda tovar yoki xizmat sotib olish istagi va imkoniyatidir. Boshxacha aytadigan bulsak, bu pul bilan ta’minlangan extiyoj, ya’ni tulovga xodir extiyojdir. Aynan mana shu extiyojga xarab bozorga chixarilishi lozim bulgan tovarning mixdori va assortimenti anixlanadi. Talab iste’molchi sotib olish xobiliyatiga ega bulgan tovar mixdorini belgilab beradi. Demak, talabni iste’molchi tomonidan tovarlarni sotib olish mumkin bulgan baxo sifatida kurishimiz xam mumkin. Tovar baxosi bilan xaridor sotib olishi mumkin bulgan tovar mixdori urtasidagi boglanishni kurib chixamiz.
Talablar xar xil bulib, bir xil tovar yoki xizmatlarga bulgan talabning ikki turi farx xilinadi: yakka talab va bozor talabi.
Talab - iqtisodiy sub’ektning muayyan mikdordagi ne’matlarni muayyan bozor bauosida sotib olish istagi va imkoniyati. Talab - bu shunchaki eutiyoj emas, balki tulovga kobil, pul bilan ta’minlangan eutiyojdir.
Vadima talab - bozordagi shov-shuv uamda vauima ta’sirida sun’iy paydo buladigan va shiddat bilan ortib boradigan talab. Vadima talab odatdagi normal talabga nisbatan ortik talab uisoblanadi. Bunday talab, bir tomondan, auoli orasida mish- mishlar tarkatish va reklama vositasida muayyan tovarga uta yukori bauo berish orkali iste’molchi ruuiyatiga ta’sir etish yuli bilan, ikkinchi tomondan, tovarlarga bulgan goyat katta kizikish, kimmatchilik va kauatchilik xavfi, pul almashish eutimoli, uar xil shov-shuvlar ta’sirida puldan tezrok kutulish va tovar zaxirasini kupaytirishga intilish okibatida yuzaga keladi. Vauima talabni kuprok savdo auli uar xil mish-mishlar tarkatish orkali uam yuzaga keltiradi. Vauima talabning paydo bulishi bozor narxini kutarib yuboradi, tovarlar talashib olinadi, tovar talabi, takchilligi goyat kuchayib ketadi. Vauima talab iqtisodda uchrab turadigan uodisa. Lekin u utkinchi xarakterga ega bulib, uzok davom eta olmaydi. Vauima talab tartibsizliklarni keltirib chikarishga olib kelishi mumkin.
Iqtisodiyot uchun bozor kulami goyat muuim, chunki bozor kanchalik keng bulsa, shunchalik ishlab chikarishning usishiga sharoit yaratiladi. Tovarlar uz vaktida sotiladi, kerakli resurslar sotib olinib, takror ishlab chikarish uzluksizligi ta’minlanadi. Muuimi, iste’molchilarning talabini kondirishga erishiladi.
Iqtisodiyotning nimani, kancha va kim uchun ishlab chikarish zarur degan azaliy muammosi bozorda aniklanishi barchaga ma’lum. SHu sababli bozor tizimi dunyo mamlakatlari intilayotgan yangi ijtimoiy- iqtisodiy tizimdir. Ishlab chikarishda yaratilgan turli-tuman mausulotlar va kursatiladigan xizmatlar iste’molchilarga tugridan- tugri emas, balki bozor orkali yetib boradi. Bozor ishlab chikarishni iste’mol bilan boglaydi, chunki uech bir narsa tekinga berilmaydi, uni bozorda pulga sotib olish talab kilinadi.
Bozor - bu talabning sub’ekti bulgan xaridorlar (iste’molchilar) bilan taklifning sub’ekti bulgan (ishlab chikaruvchilar) sotuvchilar urtasidagi iqtisodiy alokalar, ularni bir-biriga boglaydigan mexanizmdir.
Bozorga tovar egasi uni sotish, xaridor esa uni olish uchun chikadi. Sotuvchilar - bu tovar ishlab chikaruvchi firmalar, fermer xujalik- lari, kichik biznes soxiblari, yakka tarzda ishlab chikaruvchi kishilar- dir. Xaridorlar esa jamiki iste’molchilar, ya’ni xonadonlar, resurs- larni olib ishlatuvchi firmalar, davlat idoralari va yakka tartibda ishlab chikaruvchilar buladi. Agar axoli bozordan iste’mol buyumlari va xizmatlarni sotib olsa, firmalar va yakka tartibda ishlovchilar asbob-uskuna, mashinalar, yokilsh, elektr energiya, xom ashyo va ish kuchini sotib oladilar. Bozorda tovarlarni pul vositasida ayirboshlash, ya’ni oldi-sotdi munosabatlari paydo buladi. Bir tovar pulga ayirboshlansa, shu pulga kaytadan boshka tovar sotib olinadi. Xullas, bozor talab va taklif konuni talablari asosida ish kuruvchi mexanizmdir.
Talabning uzgarib turishiga ta’sir etuvchi omillar. Talabga ta’sir etuvchi omillar uch guruxga ajraladi: a) narxlar. Bu muayyan paytdagi anik bir tovar narxi, urinbosar tovarlar narxi va uzgarishi kutiladigan narxlar. Bular talabni oshirishi yoki kiskartirishi mumkin; b) xaridorning pul daromadi yoki xarid kurbi. Narx uzgarmagan xolda daromad oshsa, talab kupayadi, aksi bulsa, talab kamayadi; v) xaridorning kaysi tovarni afzal kurishi, bu uning didiga va xoxishiga botlik. Narx va daromadni xaridor uz bilganicha uzgartira olmaydi, lekin ularni nazarda tutgan xolda xaridor uzi afzal kurgan tovarga talab bildiradi.
Maxsulot narxi bilan sotib olinadigan tovar mikdori urtasida buladigan teskari yoki karama-karshi boFliklik talab konuni deyiladi.
Talabga narxdan tashkari kuyidagi omillar ta’sir kiladi: iste’molchi didi, bozordagi iste’molchilar soni, iste’mol- chining daromadi, bir-biriga botlik tovarlarning narxi, kelajakda narx va daromadlarning uzgarishi.

1- jadval

Tovar birligining baxosi (sum)	Talab mikdori (dona)
5000	1000
4000	2000
3000	3000
2000	4000
1000	5000

Jadvaldan kurinib turibdiki, tovar birligining baxosi kanchalik past bulsa, iste’molchining xarid kuvvati, ya’ni sotib olishi mumkin bulgan tovar mikdori shunchalik kup buladi va aksincha. Demak, tovar baxosi bilan tovar mikdor urtasidagi boglanish nisbat kurinishda buladi va talab egri chizigi deyiladi.