Талаб ва таклиф назарияси

Taklifning uzgarib turishiga ta’sir etuvchi omillar. Taklif xajmining uzgarishi tovar baxosiga bevosita boglik buladi. Taklif xajmi darajasining baxo oshishi (pasayishi)ga javoban uzgarishi taklif egiluvchanligi deyiladi. Lekin taklif xam talab singari fakat baxo omili natijasida uzgarmaydi. Buning uzgarishiga baxoga boglik bulmagan omillar xam ta’sir kiladi. Bular kuyidagilar:

1. 
   Resurslar bauosining uzgarishi. Ma’lumki, ishlab chikarish jarayonlari resurslar baxosi bilan uzviy boglikdir. SHuning uchun ishlab chikarilayotgan maxsulot mikdori bevosita resurslar baxosiga boglik.
   
2. 
   Texnologiyaning uzgarishi. Texnologiyalarni takomillashti- ruvchi maxsulot birligini ancha samarali ishlab chikarishga imkon beradi. Yangi texnologiyaning joriy etilishi resurslardan samarali foydalanishga, bu esa uz navbatida kuprok maxsulot ishlab chikarishga olib keladi.
   
3. 
   Solits va dotatsiya mitsdori. Kupchilik soliklar ishlab chika­rish xarajatlari tarkibiga kiradi. SHu sababli soliklarning oshishi ishlab chikarish xarajatlarini oshiradi va taklifni kiskartiradi. Masalan, import tovarlarga boj tulovlarining oshishi uning taklifini kiskartiradi.
   
4. 
   Boshtsa tovar narxi. Boshka tovarlar narxining uzgarishi xam mazkur tovar taklifini uzgartiradi. Masalan, kuy gushti narxining pasayishi mol gushti taklifini oshiradi va aksincha xolat xam bulishi mumkin.
   
5. 
   Narx uzgarishining kutilishi. Kelgusida maxsulot narxi­ning uzgarishi kutilishi xam ishlab chikaruvchilarning bugungi kundagi bozorga maxsulot yetkazib berishi xoxishiga ta’sir kursatishi mumkin.
   
6. 
   Bozordagi ishlab chitsaruvchilar, sotuvchilar soni va uokazo. Tovar ishlab chikaruvchilar kanchalik kup bulsa, taklif kilinadigan maxsulot mikdori shunchalik kup buladi. Tarmok- dagi ishlab chikaruvchilar soni ortib borishi taklifni kupaytiradi, chunki tovar ishlab chikarish kupayadi.
   

Lekin talab konuni singari bu omillar taklifning uzini uzgartiradi, taklif xajmini emas. Taklif xajmining uzgarishiga tovarning saklanish xususiyati, saklash xarajatlari va transport tashish imkoniyatlari xam ta’sir kursatadi, ishlab chikarish jarayonining xususiyati tabiiy resurslarning mavjud darajasi xam taklifga ta’sir kursatadi.

2. 
   Talab va taklif konuni xamda bozor muvozanati
   

Biz yukorida turli omillar ta’sirida talab va taklif mikdorining uzgarib turishini kurdik. Lekin, talab bilan taklif mikdori bir-biri bilan doimo ma’lum nisbatda buladi, bu nisbatlar uzgarib turadi. Ba’zan talab mikdori taklif mikdoridan oshib ketib narx kutarilsa, ayrim paytda taklif mikdori talab mikdoridan oshib ketib, baxo pasayib ketadi. Talab mikdori bilan taklif mikdori urtasidagi nisbat bir- biriga teng tulgan xolat bozor muvozanati deyiladi.
SHu urinda yalpi talab va taklifning ta’riflarini kelti- ramiz.
Yalpi talab - narxlarning mavjud darajasida milliy ikti- sodiyotda ishlab chikarilgan pirovard tovarlar va xizmatlarni sotib olishga kilingan barcha sarflar summasidir.
Yalpi taklif - bu narxlarning mavjud darajasida iqtisodiyotda ishlab chikarilgan pirovard tovarlar va xizmat- larning umumiy mikdori (kiymat ifodasidagi).
Xaridor talabi bilan ishlab chikaruvchi taklifi bir-biriga mos kelgani kuzatilganda urnatilgan narx muvozanat narx deyiladi. Muvozanat narx urnatilishi uchun:
birinchidan, xaridorlar sotib olishi mumkin bulgan tovarlar mikdori taklif mikdoriga mos kelishi kerak; ikkinchidan, narx va tovar mikdorining uzgarishi kuzatilmaydi. Lekin uayotda bunday emas. Ya’ni talab va taklif doimo u yoki bu tomonga karab, turli omillar ta’sirida uzgarib turadi. Gou talab taklifdan oshadi, gou esa aksincha, taklif talabdan yukori buladi.
Talab konuni - bozor konuni. Unga binoan tovarlarga talab ularning narxiga nisbatan teskari mutanosiblikda buladi. Bu konunning nakadar amal kilishini, talabning narxga boglik elastikligini, ya’ni narx uzgarishiga javoban talabning kanday darajada uzgarishini ifoda etadi. Bozorga elastik talab xos buladi, bunda narx uzgarishiga nisbatan talab kuprok uzgaradi.
Bozorda taklif konuni uam amal kiladi, unga binoan taklif narxga nisbatan tugri mutanosiblikda buladi. Mazkur konunning amal kilishini taklif elastikligi, ya’ni taklifning narxga javoban kanchalik uzgarishini bildiradi. Bozorga elastik taklif xos buladi, bu taklifning narxga nisbatan tezrok uzgarishini bildiradi.
Bozor muvozanatini ta’minlash uchun ishlab chikarishni rivojlantirish orkali bozorni tovarlar bilan tuldirish lozim, talab va taklifga karab bauolarni pasaytirish yoki oshirish mumkin.
SHu maksadda Prezident Islom Karimov «Asosiy vazifamiz - Vatanimiz tarakkiyoti va xalkimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir» asarida (2010) mamlakatimizda iqtisodiyotni barkarorlashtirish orkali yalpi talabni ustirish, «2009-2012 yillarga muljallangan inkirozga karshi choralar» davlat dasturining auamiyatiga tuxtalib:

1. 
   tijorat banklarini zarar kurib ishlayotgan va iqtisodiy nochor korxonalarni soglomlashtirish jarayoniga jalb kilish tajribasi amalda uzini tula oklaganligi;
   
2. 
   uali uam eski texnika va texnologiyalar asosida ishlayotgan, uech kanday iqtisodiy istikboli bulmagan korxonalarni tugatish va ularning negizida yangi zamonaviy ishlab chikarish kuvvatlarini tashkil etish darkorligi;
   

3. 
   kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni, fermerlikni rivojlantirishni moliyalashda tijorat banklarining rolini kuchaytirish buyicha ishlarni davom ettirish zarurligi;
   
4. 
   kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalariga 2010 yilda kredit resurslari ajratish mikdorini 1,4 barobar kupay- tirish, mikrokreditlar uajmini 1,3 barobar oshirish vazifasi kuyilganligi;
   
5. 
   mamlakatimizning rakobatdoshligini oshirishni ta’minlash uchun iqtisodiyotning tarkibiy uzgartirish jarayonlarini chukurlash- tirish siyosatini davom ettirish 2010 va kelgusi yillarga muljallangan iqtisodiy dasturni amalga oshirishning muuim ustuvor yunalishiga aylanishi lozimligini ta’kidlagan edi¹.
   

Prezident Islom Karimov «Mamlakatimizda demokratik islouotlarni yanada chukurlashtirish va fukarolik jamiyatini rivojlantirish kontseptsiyasi»da belgilagan muuim masalani keltirishni lozim topdik. «Mamlakatimiz iqtisodiy tarakkiyotining eng muuim istikbollari va ustuvor yunalishlarini belgilab olar ekanmiz, biz ichki eutiyojning usishiga alouida e’tibor karatishimiz kerak buladi. Jauon moliyaviy-iqtisodiy inkirozi okibatlarini yumshatishga karatilgan inkirozga karshi choralar dasturida ana shunday yondashuv asosida ish tutganimiz utgan yillarda uzini tula okladi. Ta’kidlash kerakki, bugungi kunda Osiyodagi kuplab mamlakatlar aynan shunday pozitsiyaga amal kilib kelmokda.
SHundan kelib chikkan uolda, bizning yakin istikboldagi eng muuim vazifamiz boshlagan ishlarimizni izchil davom ettirish - iste’mol talabini kengaytirish maksadida ijtimoiy souani rivojlantirish, meunatga uak tulashni yanada oshirish, xizmat kursatish sektorini, infratuzilma ob’ektlarini, xizmat kursatish sektorini, infratuzilma ob’ektlarini rivojlantirishga, trans­port va kommunikatsiya loyiualari amalga oshirilishiga alouida e’tibor berishdir²».
Yukoridagi belgilangan vazifalarning ijrosi mamlakatimizda 2010-2012 yillarda yalpi ichki maxsulotning usishiga olib keldiki, okibatda axoli daromadlarining usishi yalpi talabning ta’minla- nishiga moddiy asos yaratdi. Mamlakatimizdagi ishlab chikilgan modernizatsiya va diversifikatsiya strategiyasi amalga oshirilayotgan iqtisodiy isloxotlarning davomi bulib, uni amalga oshirish natijasida 2011 yilda mamlakatimiz yalpi ichki maxsulotida sanoat ishlab chikarishi ulushi 2000 yilda bor-yugi 14,2 foizni tashkil etgan bulsa, 2011 yilda bu kursatkich 24,1 foizga yetdi, iste’mol tovarlari ishlab chikarish xajmi 2011 yilda 11,2 foizga usdi. 2000 yilga nisbatan esa bu kursatkich 4 barobardan ziyod oshdi. Ayni paytda kishlok xujaligining ulushi esa 30 foizdan 17,5 foizga kamaydi. Mamlakatimizda xizmat kursatish va serviz soxasi 2011 yilda jadal sur’atlar bilan rivojlanib, uning yalpi ichki maxsulotdagi ulushi 2000 yildagi 37 foiz urniga 50,5 foizni tashkil etdi. Mamlakatimizda iqtisodiyotning real xamda ijtimoiy sektorlarini rivojlantirishga muxim e’tibor natija­sida 2011 yilda respublikamizda ish xaki 20,2 foizga, byudjet tashkilotlarining ish xaki, pensiyalar, nafaka va stipendiyalar mikdori esa 26,5 foizga usdi. Axoli jami daromadlarining 51 foizi tadbirkorlik faoliyatidan olinayotganligi muxim yangi-
VJ
likdir. Keyingi un yilda Uzbekistonda axoli daromadlari xajmi 8,1 barobarga ortdi. Agar 1991 yilda eng kam ish xakiga Xalkaro mexnat tashkiloti va Jaxon Soglikni saklash tashkilotining tavsiyalariga muvofik tarzda xisoblab chikilgan iste’mol savati kiymatining fakat 8 foizini tashkil etadigan tovar va xizmatlarni xarid kilish mumkin bulgan bulsa, 2011 yilda bu kursatkich iste’mol savatining 120 foizini tashkil etdi yoki 15 barobar usdi, eng kam pensiyaning xarid kobiliyati esa 9 karra oshdi³.
Axoli farovonligini uzida yakkol mujassam etadigan eng muxim kursatkich - bu oila iste’mol byudjetining xajmi va tarkibidir. Ushbu kursatkich oila yalpi daromadlari xajmi va tarkibiga, iste’mol bozorining zarur tovar va xizmatlar bilan tuldirilishi, oila daromadlarining ana shu iste’mol maxsulotlari va xizmatlarni xarid kilish imkoniyatlariga boglik.
Amalga oshirilayotgan iqtisodiy islouotlarning asosiy tamoyillaridan biri sifatida Prezident Islom Karimov tomonidan chukur asoslab berilgan kuchli ijtimoiy siyosat auoli yalpi daromadlarining usishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratdi. Mustakillik yillarida mazkur islouotlar natijasida 1990-2010
o
yillar davomida Uzbekistan auolisining yalpi daromadlari anik uisob-kitoblar buyicha 8,6 barobar oshdi. Yalpi daromadlar tarkibida shu davr mobaynida mulk daromadlari, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan olingan daromadlar kabi yangi daromad turlari paydo buldi. Tabiiyki, sobik mustabid tuzum davridagi markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot sharoitida auolining bunday daromad manbalari shakllanishiga mutlako yul kuyilmas edi. Yangi turdagi bunday daromadlar uissasiga 2012 yil sungida yalpi daromadlarning 51 foizi tugri keldi.

3. 
   jadval
   

Mulkdan va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan
olingan daromadlarning usishi

	1990 yil	2012 yil
Mulk va tadbirkorlik faoliyatidan mausulot sotish uamda xizmat kursatishdan olingan daromadlarning yalpi daromaddagi ulushi	10,6	51,0