Takrizchilar

Z-bob. ChOR ROSSIYa ISTILOChILARI BOSSINChILIGI DAVRIDA TURKISTON xuduщ HARBIY safarbarlikni
BORIShI
Rossiya Podiyusi Turkistonni bosib olgach xals tsonini tukib, ulkani Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirdi, butun turmushi, urf- odatpari, madaniy negizlari zuravonlik bilan barobar etgshdi.
Islom Karimov Uzbekistan Respublikasi Birinchi Prezidenti
Chor Rossiya istilochilari tomonidan xonliklarni bosib olinishi sabablari
Tarixdan ma’lumki Uzbekistan ulkasi uzining yer osti va yer usti meneral boyliklari bilan kup davlatlarni kizщgpp markazida bulib kelgan.
Buyuk bobokalonimiz Amir Temur markazlashgan Movarounnaxr dalatini barpo kildi. Davlatda adolat xukum surdi. Fan, ilm, madaniyat va ma’naviyat bilan birgalikda chorvachilik, dexkonchilik, xunarmandchilik rivojlandi. Axolini yashash turmush tarzi yaxshilandi. Bu davrda ma’lu'm buyuk olim, alloma bobolarimiz yashab ijod kildilar.
Amir Temur kaysi davlatga yurish qilishdan oldin uz tuzuklarini tuzib istikboldagi jang rejasini tuzgan. Ratsib davlatta elchi yuborib, Soxibkironga ito’at qilishini, aksincha buyin tovlasa urush bulishini takidlagan. Bosib olingan davlatlarda yashab ijod qilayotgan olim va ulamolar bilan uzi suxbatlashib, ilm-fanni rivojlantirish bo’yicha uz takliflarini berganligi va moddiy ragbatlaganligi tarix manbalarida aks etgan.
Amir Temur vafotidan sung Temuriylar urtasida taxt talashuvi yuzaga chikda va Buyuk markazlashgan davlat parchalanishiga olib keldi. Bu xolapsh k5fgan k;ushni davlat xukumdorlari azaliy orzularini amaja oshirishga kirishdi. _i
Amir Temur Tuxtamishxon ustidan galabasi Oltin Urdaning kelajakda parchalashy ketishiri ta’minladi. Bu uz navbatida rus kinyazlarshsh Oltin Urda panjasidan ozod bulishiga imkoniyat berdi .
asr oxiri XIV asrning birinchi yarlshda markazlashgan rus davlati yuzaga keldi. Bu davrda Oltin Urda davlati Astraxan, Kirim, K^ozon> Nugoy va Sibir singari mayda xonliklarga parchalanib ketdi. Bu mayda xonliklar siyosiy, iqtisody jixatdan zaif edi. Bu payda sobik Oltin Urda yerlarida
Xamid Ziyoyev. Tarix utmish va kelajak kuz!usi. 90 bet
tobora kuchayib borayotgan rus davlati ^arbiy yuurishlarni uyuushtirdi. 1552 yilda Kazon xonligi, 1556 yilda Astraxan xonligi keyinchalik Sibirni va K,irim xonliklarini rus davlati tomonidan bosib olindi. Shu tarщa rus davlati Urta Osiyo va Kozagiston bilan bevosita kushni bulib koldi. Oltin Urdaga karashli yerlar bosib olinishi nixoyatda boy tabiy boyliklarni va muxdm karvon yullarining rus davlati kuliga tuplanishiga va uni kudratli davlatga aylanishiga olib keldi.
Amir Temur Oltin Urdadagi galabasi Urta Osiyoga nisbatan kuprok Rossiyaga katta foyda keltirdi.
Rus davlati sobik Oltin Urdaning beiayon yerlarida uz mavkeini mustax,kamlab olgandan keyin, Urta Osiyo va Krzagistonni egallashni rejalashtirdi. Bu aynщsa Pyotr I zamonida yakkol kuzga tashlandi.
Rossiya bilan Urta Osiyo urtasidagi savdo-iqtisody alok;alar| kadimdan mavjud. Rossiyadan yulga chikkan savdo karvonlari va elchilariI
asrda xam, undan keyin yillarda xam Astraxandan utib Kasbiy dengiz! va Mangshplok yarim oroli orkali Urta Osiyoga katnagan.
Rus savdogarlari asosan uzbek xonliklariga karashli Xiva, Buxoro,! Balx va boshqa yirik sha)?arlarda savdo-sotik kilshpgan.
Shuni aloxdda takidlab utish joizki, rus xukumati ilk kadamlaridani boshlab fakat savdo-sotik emas, asosan harbiy ma’lumotlar tuplashniYa maksad qilishgan. Kelajakda bu ulkani mustamlakaga aylantirish Rossi* I podishosini asil muddaosi bulgan. Shuning uchun savdogarlar va elchilar! nikobi ostvda ulkadagi xalklar tilini puxta biladigan geodeziya va| topografiya ilmidan bokif josuslar tajribali zobitlar Turku sto nga tez-» tez yuborib turilgan. Ular tuplagan ma’lumotlar keyinchalik harbiy * xarakatlarda rus harbiy larining mu'vaffakiyatli yuurishi uchun juda Kyil keldi.
Ilk bor 1738 yilda poruschik Karl Miller raxbarligida birinchi! savdo karvoni Toshkentga yuborildi. Geodeziya mutaxassisi iodporuschik I Aleksey Koshelev, poruschik¹² Karl Millerga yordamchi kilib tayinlandaI Savdo karvoni yulga chiqishdan oldin Tatishchev Millerga quyidagi utaYa muxim ko’rsatmalarberdi:
Toshkent xokimi rus savdogarlarini boj soligidan xolos etishii va| Buxoro shaxriga borishga xarakat qilishni;
yulda uchragan daryolar, kullar, toglar nomlarini va ular orasidagiYa masofani, ayniksa Sirdaryoga doyr ma’lumotlarni yozib olishni;
xonning Toshkentdagi mol-mulki va navkarlari sonini, viloyatlardagL qo’shin mikdorini, rus tovarlariga kanday ehtiyojlar oopnimira, ulardagv ruslarga zarur mollar x,ajmshsh va kelajakda kancha olish mumkshigaginiYa bir yilda kancha oltin va boshqa qimmatbaxo ma’danlar kazib olinishinv xufyona aniqlikni;
oltin va kumush konlari anщlansa, ulardan biroz mivdorda namunalar olib kelish, joylashgan joyini aniqlik, kayt etish;
boshqa mollar katorida, imkoni bulsa, xar xil ranga buyalgan va aynib kolmaydigan 10 pud paxta tolasini sotib olish, tukish va buyash ishlari eng yaxshi yulgan kuyilgan joylarni aniqlik¹³ vazifalari kuyilgan. ^
Topshirikdan kelib chiqib rus xukumati va savdo doiralari Urta Osiyodan nima izlayotganliklari yakkol kurinib turibdi. Rus ishbilarmonlarini birinchi navbatda chit gazlamalari va shoyi matolari, oltin, kumush xamda qimmatbaxo toshlar kiziktirgan.
Rossiya bilan Urta Osiyo urtasidagi savdo-sotik diplomatik aloqalarning kengayishiga va chukurlashuviga savdo yullaridagi karokchilar jiddiy xalakdt berar edi¹⁴.
Shunta karamay, Miller va Koshelevlar tomonidan yozilgan Toshkent shaxri va Toshkent axolisining iqtisody xayoti xamda turmushiga doyr kaytnomalari muxim ilmiy axamiyat kasb etadi. Geodezist bulgani uchun karvon utadigan yulning tavsifini yozish va jugrofiy kaydlar tuzish podporuschik Aleksey Koshelev zimmasiga yuklatilgan edi.
Miller va Koshelevlarning Toshkent haqidagi tuplagan josuslik
„ ,— 15
ma’lumotlari kuiidagicha oulgan :
Toshkent shaxri Tatariyaning janubida joylashgan, yaxshi otda Orenburgdan 20 kunda yetib qilish mumkin. Asosiy kismi katta tekislikdan iborat, uzunligi va aylanasi 4 chakirim. Bu yerda daryo yuk, undan 110 chakirim naridan Chirchik daryosi okadi, u Sirdaryoga kuyiladi. Undan unchalik chu kur bulmagan kuplab kanallar kazilgan. Shushshgdek, k>^gduklar va xavuzlar bunyod etilgan.
Toshkentda 6 ming yoki undan kuprok uy bor, xammasi paxsali bulib, deraza urnatilgan. Tepasi yogoch imorat kurilgan.
Shaxar 8 ta katta kucha bor. Ular 1. Samarkdnd (Samarkand darvozasi). 2. Beshogod (Beshyogoch). Z.Terserik (Tuya saroy). 4. Shikantaur (Shayxantaxur). 5. Taxtakus (Taxtapul). 6. Tarxan (Darxan). 7. Kapkan (Teshik kopka). 8. Kokchi (Kukcha). ..
Shaxar )ftasidagi katta bozor Itiston deb ataladi. Yenida dlvuz kazilgan bulib, shini tosh kadab chikilgan, aylanasi va kengligi un sajen, chukurligi ikki arshin keladi.
Toshkentda boglar kup, y3>Tvi, shaftoli, tur li rezavorlar, olma, nok ustiriladi. Dalalarda bugdoy, arpa, suli, tarik va paxta eqiladi. Sunggi usimlik juda kup. Ipak bilan xamma uzini-uzi ta’minlaydi. Toshkentda katta zavod yoki korxonalar yuk.
Toshkent atrofida ikki sajen balandlikdagi paxsa devorini xisobga o.taaganda, xech kanday mudjofaa inooti yuk-
Xavo ilik, yomgar kup yogadi, kishi >-4 oydan oshmaydi.
Maxkam Abdurashvdov. Temur va Tuxtamish. 51-52 bet
Usha joyda
Maxkam Abdurashgщov. Tem\f va Tuxtamish. 54 bet ¹⁶* Usti yopilgan yoki tim
Bv ma’lumotlardan shuni ko’rishimiz mumkinki Miller va I Koshe lev la rniig Toshkent haqidagi tuplagan josuslik ma’lumotlari I Toshkentni bosib olish uchun reja ishlab chiqishda kul kelgan. Ya’ni Toshkent I geografik tekis joyda joylashgani piyoda qo’shin bilan jang qilish imkonini berishi, dare, kullar va toglardan foydalanio jang qilish imkoni borligi, shaxar ichida jang qilishda esa shaxar axolisining uilari soni va bino devorlarshsh paxsadanligi shuningdek, ikkinchi kavatda esa yogochdan imoratlar kurilgayugagi, unda pistirmalar joilashtirish mumkinligi borasida harbiy rejalar tushish mumkinligini ko’rishimiz mshkin.
Rus zobitlari - tajribali aygokchilar bulib, zimmasiga yuklatilgan maxfiy topshirikni - harbiy axamiyatga molik ma’lumotlar yigishni a’lo darajada ado etganlar. Toglardagi kazilma boyliklar, ma’danlar va Toshkent istexkomi haqidagi kaydlar buni ochik kursatib turibdi.^
Josus zobitlar turli maxfiy ma’lumotlar yigish bilangina cheklanib kolmasdan. axoli urtasida muayyan darajada kutku solshlga ulgurgandilar. “Rus tobeligiga utish” istagi haqidagi fikirlarni ular sepgan igvo uruglari natijasi deyshimyu mumkin, xolos. Keng axoli sh| davrda xam. undan keyin xam ixtiyoriy ravishda "rus tobeligiga utish istagida bulmagan. Bu utgan asrshlgg 60-70 yillarida ruy bergan oshkora r>ch mustamlakachilshi davrida uzbek xalkish!ng chor Rossiyasining qo’shinlarip karshi olib borgan kattik janglari, mardona kurashi saxifalari orkaya bilishimiz mumkin.
Turki ston xududida harbiy kommisaryadni tashkil i opishi
Bizning ulkamizda uzok davrdan beri faoliyat yuritib kelayotga harbiy komissarlarning kelib chiqishi 19 asr ikkinchi yarmga oory takaladi.
Urush davrida Qurolli K^larning tez yoyilishi kup sharoitlarn yaratish tinchlik davrvda kushishyurni kiskartiri.lgan sonini uzgarish asosiy nuktai nazardan rus armiyasi harbiy kurilish tarixi markazi

' Ma’muriy XUDUDIY xisob Chaqiruv ishlari va harbiy safaroarln harbiy ma’muriy organlarni tashkil etish, kuchli armiyani tashkil qilish I kerakli sharoitlarga yaratishga karatilgan.

Ipii xiristian kizil armiyasini tuzildi. Xaroii ooshkaruv davlatning yangi tuzimiga kiritish oldingi xarakatlanayotganini kursata olmadi. Armiya raxbariyatini tuzish 1918-yilning yanvarida umumross
kolle giyasidan boshlantan. _LLoyt
1918 yilning yanvarida kizil armiya tashkiloti \apoi bulinmalari bilan xarakaglangan. Tula bajaruvchilik komiteti ishchilari, askarlari xiristianlari, deputaglari va komissarlari vdiidagya ishlarni tt gatn I. Boshqarma 2. Moliyaviy. 3. Yer resurslari. 4. Xdroiilar
KuG «sobli kadr mutaxasislarni taysiyarligi yaro», mugadasislarda esa sap « tuzilmadan iborat edi. lekin ular bir-sir
•“ssszr t
harbiy gu'bernatori I. V. Frunze raxbarligi osgida Moskvada xaroiiokr> va bulinmalari bilan yigilish bulib utdi. Unda maxallii x R ma’muriy apparat tez va tutri taksimlangan tashkilotni ^ib chikdi
1918 yil 8 apreldan milliy sovet komisearlari sh - materiallariga asoyean unda okrug komissiariyati va harbiy ishlarni tashkil
^ETIL“^?"urolli Kuchlarini tizilshpida va yaroqlibarcha ishchilarni harbiy xizmatga chakirildi va betona xizmatini ekspluatssh qilish xiristianlar harbiy shplar qo’shinlarni boshqarishni taiinlani
harbiy sovet komissarlarni harbiy moddiy ^eetiyojlar™ “™"_arda “Gubernator komissari harbiy tuzilma ishlari K,„R°- - • R harbiy muassasalar, harbiy lazaret dar, gospitallar, omborlar va zaxira
anjomlar kerakligini ta’kidladi.
Tula rv-berniyasi bizning ulkamizni ro’yhatdan chikmagan xolda.
1918 yil 16-aprelidan bajaruvchi gubernator qaroriga asasan xaroii komissar gubernatori etib G. N. Kaminskiy tayinlavdi, u 20 aprelda uzini
Tula gapnizoni kupganlariga quyidagi buyrugida kursatdi.
Tulagarnsh _{Tula 1t5sriii} harbiy ishlar komissari
majburiyatini bajarishga kirishdim. _ _ Pokkinni
2. Harbiy komissarlar bo’yicha uz urinbosari e tayinladi. Shunday kurinishda birinchi harbiy komissar^'uoyernatori Kaminskiy ugardi. Bir harbiy komissarlik majburiyatini 1918-1 STp Os™Dmщiy Prokofevich - Tuya. kdrbiy komissar
^^Bovda'dududlarda^rbiy komissarlik may oni urtalarida dratklgan Harbiy komissariyat suzsiz bajarilishi 1919 yilning 18 mayda xamm maxalliy maslaxatchi, SNK va VSIKlardan talab etilgan.
Chukurlashgan fukorolar urushida.