Takrizchilar

Davlatni bopщaruvi va qo’shinlar tuzilishi: Xonlikda davlat | tuzilishi Buxoronikidan deyarli fark kilmagan. Xon huquqji chegaralanmagan xolda davlatni bopщargan. Undan keyingi eng nufuzli lavozim vazir yoki kushbegi xisoblanib, solikdarni tuplash va umuman xonning barcha topshiriklarini bajarish bilan shugullangan. U kuprok xonlikning janubidagi utrok axolini, mextar mansabidagi amaldor esa harbiy ishlarni boshqarish bilan mashgul oulgan. Kanallar kazish va ariklyarni tozalashni uyushtirish xam ular zimmasiga yuklatilgan. Shuningdek, tsozi, rais, yasovul va boshqa mansablar mavjud edi. Shaxarlarni xokimlari va ularning yordamchilari bulmish yuzbonishar va otssokollar idora kilganlar. Xonlik xayotida shayxulislom (oxun) va mufti salmokli urin egallagan (2-tizma).
Xonlikning kush™¹¹ asosan otlshelardan iborat bulib, unga lashkarboshi KyNioH/i^ofJ lik kilgan. Askarlar tinchlik paytlarida dexdonchilik, xunarmadchilik va boshqa kasblar bilan shugullangan. Urush xavfi tutulgudek bulsa askarlarni xokimlar yordamida qo’shinga chakirilgan va umumiy safarbarlik e’lon kiljib xavfni bartaraf qilishgan. Bir manbada keltirshpicha Urganch shaxrida yashaydigan barcha axolini uz kasbi bulib ular kassob, etikduz, duradgor, usta, temirchi va boshqalar. Ular urush xavfi tugulgudek bulsa xar bir shaxsga ma’lum bir harbiy mutaxassislik tayinlangan bulib kiska vaqt ichida harbiy bulinmalarni tuzish imkoniga ega bulishgan. Bunday askarlikka yozilgan kshpilar soni XIX ayerning 30 yillarida 40 ming kishiga borgan. Askarlik xizmatidagilar solivdan va jamoa ishlaridan ozod etilib, xar b1f kxppi yurishda katnashgan.ligi uchun 5 oltin tanga olgan. Xonning xoxishiga kura uzini kursatgan harbiy lavozmchdagilar 10, 20, 50, 100 va undan kuprok mikdorda oltin tanga olishgan. Xususan, biylarga 50 tangadan 100 tangagacha yuzboshilarga 10 tangadan 20 tangagacha maosh tayinlangan.
Xon saroyida yaxshi k>"rollangan 1000 ippi xizmat kilgan. Qo’shinning asosiy kismi kilich, uk-yoy va nayza bilan qurollangan. Shunshgdek, oz mikdorda pilta miltik va tuplarga ega bulgan. Unda uzbeklar bilan bir kagorda tu-rtanlar va kozoklar va korakolpoklar xizmat kilgan. Uman ashtanda, Xiva xonligingag kushshsh harbiy texnika jixatdan ancha orkada kolib ketgan edi.

Sukon xonligida davlatni bo shkaruvi va kushi il ar tuzilishi

Buxoro xonligida markaziy xokimiyatining zaiflashishi okibatida viloyatlarda mustakillika intilish kuchaydi. Jumladan, 1709 yshsh Fargonada x,okimiyatni ming urugidan bulmish Shoxruxbiy (1709—1721) kulga olib, mu stavil siyosat yurgiza boshlagan. Uning vafotidan keyin urniga ugli A b dura ximb iy (1721 —1734) utirdi. Bu xukmdor qo’shinni mustaxkamlashga erishib, 1725 yili Xujandni 1726 yili Uratepani va 1729 yili Samarkand™ bosib oldi. Ammo Samarkand Buxoro xonlish tomonidan egallandi. Abduraximbiyning qarorgox,i Chilmaxram degan joydan yetti chak;irim naridagi Deykon* Tuda degan kdshlovda edi. 1732 yili Abduraximbiy xozirg'i Kukon shaxrshshng ufniga poytaxtning poydevorini kuydi. U Samarkandni kayta egallash bilan Kattakurgonni x,am egalladi, Shaxrisabzni uz doirasiga kiritishga erishdi. Shu tarzda Fargona vodiysida mustakil xokimiyat mustaxkamlanib boraverdi.
Fargona vodiysi Abdulkarimbiy (1734—1751) davrida yanada ilgorlashdi. Bu vaqtda K,ukonda yangi qarorgox. yangi saroy, Madrasa va boshqa inshooatlar ku'rildi. Poytaxt devor bilan uralib, uning Isfara, Katagon, Margilon, Toshkent va X,aydarbek nomlarida darvozalari bor edi. Ayrim ma’lumotlarga Karaganda 1740 yildan Kuk°ⁿ poytaxt sifatida tula shakllanadi va rasmiylashtiriladi. Mana shu vaqtlardan keyinchalik Kukon xonligi nomini olgan mustakil davlat ancha ku'ch-quvvatga tuladi va mavkei oshib boradi.
XVIII asrning ikkinchi yarmida Erdonabiy Nortutabiy xokimiyatni boshqardi. XVIII asrning uchinchi choragida Toshkentda mustakil davlat yuzaga u bilan Kukon urtasida tuknashuvlar yuz berdi.
Shu munosabat bilan Toshkentning axvoliga tuxtalish zaruriyati
tugiladi. XUSh asrning 80-yillarida bu taxarda xokimiyat uchun kurashlarning fojeali okibatlari yakkol kuzga tashlanadi. Konli urupshardan va notinchlikdan nixoyatda tolivdan xalk kuchli xokimiyatga juda muxtoj bulib kolgan edi. Bu xol 1784 yili Shayxontaxur daxasi sobik xokimishshg ugli Yunusxujaga \okimiyatni egallash va turt daxani birlashtirip1 imkonini berdi. U birinchi navbatda shaxar mudofaasini mustaxkamlashga kirishib, uning devorini ta’mirladi va atrofidagi zovurlarni tuzattirdi;
kushshshing kuch-kudratini oshirdi va askar sonini kupaytirdi. I Yunusxuja bilimdonlik bilan ish yurigab, Sayram, Chimkent, 'Gurkiston, I K,urama va ularning atrofidagi joylarni buysundirdi. Natijada Katta I Juz kozok.chari yerlarining deyarli xammasi Toshke!gg kul ostita utdi. Shu | ravshpda mustakil Toshkeng bekligi yuzaga kelib, borgan sari mavkeini I mustaxkamlab bordi. U birinchi navbatda kutarilib borayotgan Sukon I xonligi bilan tukiashdi. X,ususan, 1794 yshsh Kukon xukmdori Norbutabiy I katta qo’shin bilan Toshkentga karashli yerlarga bostirib kirdi. Birok I maglubiyatga uchradi. 1799 yili Kukon Qo’shin^{I yana} xujum kilganda xam! galabaga erisholmay chekmndi. XIX asrning boshlarida, Olimxon vaqtida! (1798—1810) xonlikning xududi ancha kengayib siyosiy va ijtimoiy-1 iqtisody jixatdan yuksaldi. Suplganing xam jangovarligi oshdi. 1801 1 yili oldingi galabalardan ruxlangan Yunusxuja Kukon xonligini bosib I olish uchun harbiy yurish >toshtirdi. X^aR ikki tomon urtasida jang Kukonga I yakin joydagi Pungonda bulib, toshkentliklar tor-mor etildi, Yunusxuja I esa kochishga zurga ulgurdi. Usha yili sogligi yomonlashgan Yunusxuja vafot! etganidan keyin ugli Muxammadxuja, kup utmay Sultonxuja xokimiyat I tepasida turdilar. 1807 yili Olimxon ukasi Umarxon boshchiligida 12 ming I kishilik askarini Toshkentga karshi yubordi. Jangda Kukonliklar ust>^;n I kelib, Toshkent atrofidagi joylarni egalladilar. Toshkent xonlikka! karamlik1sh tan oldi. Ammo bu vaqtda Toshkentda mustakillik uchun! xarakatlar kulokka chalindi. Shu boisdan 1808 yili Olimxon harbiy yurish I uyushtirib, Toshkentsh! tamomila buysundirdi. Bu shaxarning kulga! kiritilishi K,ukon xonligining kuch-kudratini va saloxiyatini oshirish I uchun katta imkoniyatlar yaratdi. Chunki u mintakaning eng yirik shaxari edi. I

xisoblantan. Saroy krshida maxsus kengash tuzilgan bulib, unta eng oliy mansab vakillari kirigilgan.

Xon kengashining raisi va faoliyaxini belgilovchi shaxe xdsoblanganI Kushivda mingboshi, beppozboshi, yuzboshi va unboshi lavozimlari bulgan. Ushshg I muayyan kismi mungazam xizmatni utab, kupchshshga tinchlik vaqtvda dexdrnchilik, ■ xunarmavdchilik va boshqa ishlar bilan shugullangan. Harbiy xizmatniI ugovchilarga bir ot va egar-jubduk berilgan. Yuzboshiga bir yilga 147 sum,Ya allikboshiga 98 sum, unboshiga 65 sum, odsiy sarbozga - 48 sum xdk tulangan.I Vshgoyatlardagi qo’shin xokimi tomonidan ta’minlangan, poygaxtdashsi xukumati zimmasida bulpsh. Kushnn kilich, nayza, piltali milgik va tuplar bilan ■ qurolchangan bulib, harbiy maxorat ancha shstlashib ketgan edi. Ichki o’zaroI tuknashuvlar, aynshdea, Buxoro xonligi bilan urushlar qo’shinlarning tinkasiniSh kurttandi

Yukrida keltirilgan uch xonlikning harbiy salaxiyatini. qo’shin ■ tuzilishshsh taxlil kilinganda Buxoro, Xiva va Kukrn xonliklari \am nisabatanI bir xil qurollangan, kupit tuzilishlari xam bir xil bulib, xonlar urtasidapYa o’zaro manfatlar tuknashuvi okibatida, ichki urushlar kelib chiqishiga sababYa bo’lganva mungazam qo’shinni tankasini kuritilgaa Qo’shinni uz zamonasiI zamonaviy qurol-yaroklari bilan qurollantirish masalalarini orkadaYa kolganligini ko’rishimiz mumkin.