Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

2. 3. Каломий (ақидавий) тафсирлар.
Ушбу тафсирларнинг хусусияти шундаки, ақидавий оятлар кенгроқ 
шарҳланади, айрим фалсафий йўналиш ва оқимларга раддия берилади. 
Шунингдек уларда тавҳид, пайғамбарларнинг гуноҳдан озодлиги, илоҳий 
адолат, имомат, қайта тирилиш, ҳидоят ва залолат, уларнинг ўрталаридаги 
муносабатларнинг инсон ихтиёри ва эркинлигига боғлиқлиги, Аллоҳни 
моддий кўз билан кўриб бўлмаслик, муташобиҳ оятлар ва шу сингари бошқа 
масалалар кенг ёритилган бўлади. 
Ақидавий тафсирлар орасида энг муҳимлари қаторида қуйидагиларни 
санаб ўтиш мумкин: 
1. Абу Мансур ал-Мотуридийнинг “Таъвилотил Қуръон”; 
2. ал-Фахр ар-Розийнинг “Мафотиҳул ғайб”; 
3. Абул Қосим Маҳмуд ибн Умар аз-Замахшарийнинг “ал-Кашшоф”; 
4. Қози 
Абдулжаббор 
ал-Ҳамадоний 
ал-Мўътазилийнинг 
“Муташобиҳул Қуръон”; 
5. Абдулжаббор ал-Мўътазилийнинг “Танзиҳул Қуръон анил матоин”; 
6. Шайх Абу Жаъфар ат-Тусийнинг “Тафсирул Қуръон” асарлари. 
Булар ичида ал-Фахр ар-Розийнинг жадал ва баҳс борасида қарашлари 
чуқур бўлгани сабабли ҳам “Мафотиҳул ғайб” асарида жуда кўп ҳолларда баҳс 
ва мунозараларни кўриш мумкин. Ҳатто ўқувчи тафсирдан кўра кўпроқ 
мубоҳаса китобини ўқимоқдаман, деб ўйлаб қолиши эҳтимолдан холи эмас. У 

---

103 
ашъария ақидавий таълимотини қўллаб-қувватлаб, мўътазила ва бошқа 
оқимларга калом илмидаги баҳс услубида раддиялар беради. Деярли барча 
саҳифаларида каломга оид баҳслар учрайди. Бақара сурасининг 31-ояти – “Ва 
Одамга барча исмларни ўргатди” тафсирига ўттиз тўрт саҳифа ажратилган 
бўлиб, уларнинг аксариятида баҳс ва мунозаралар кўзга ташланади. 
 
2. 4. Ботиний тафсирлар.
Бундай тафсир турида зоҳирдаги маънога эътибор берилмай, гўё 
айримларга маълум бўлган ички ва махфий ишорий маънолар асосида оятлар 
изоҳланади ҳамда зоҳир ва ботиндаги маънолар орасини жамлаш имконияти 
умуман мавжуд бўлмайди. Бунга мисол тарзида айрим сўфий файласуфлар ва 
ботинийлар айтиш мумкин.
Хулоса қилиб айтганда, ақлий илмларнинг ривожи бевосита тафсирларга 
ҳам таъсир этиб, бугунги кунгача ҳам ақлий тафсирлар ёзилиши давом этиб 
келмоқда. Келажакда ҳам ақлий илмлар қанчалик ривожланса, тафсирларнинг 
тури ва сони ҳам ортиб бораверади. Бу ҳолда тадқиқотчиларнинг яна янги 
тадқиқот олиб боришлари ва тафсирларни таҳлил этиб боришлари 
муҳимлигича қолади.
Саволлар: 
1. Ақлий тафсирларнинг пайдо бўлиши сабалари нимада? 
2. Қандай ақлий тафсир йўналишлари мавжуд? 
3. Луғавий тафсирлар қандай тафсирлар саналади?
4. Фиқҳий тафсирлар қандай тафсирлар саналади?
5. Каломий (ақидавий) тафсирлар қандай тафсирлар саналади?
6. Ботиний тафсирлар қандай тафсирлар саналади?