Тафсир илмига кириш. Махсудов Д. Р. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги. Т

2. Ақлий тафсир йўналишлари. 
2. 1. Луғавий тафсирлар.
Бундай тафсирларда наҳв ва балоғат илмлари, таркиб ва услубларига кўра 
оят маънолари кенг ёритилган бўлади. Баъзилар уни Қуръонда келган 
сўзларнинг араб тили нуқати назаридан изоҳи, деб ҳам номлаганлар. 
Луғавий тафсир ҳам ўз навбатида ғарибул Қуръон, наҳв, балоғат каби 
турларга бўлинади: 
А) Ғарибул Қуръон. Ушбу атамани Қуръондаги айрим тушунилиши қийин 
бўлган сўзлар деб изоҳлаш мумкин. Чунки мазкур тафсир турида оятлардаги 
айрим сўзлар бирдан тушунилмайди, балки чуқурроқ тадқиқ ва таҳлил 
қилинганидан сўнг англаш мумкин бўлади. Шу нуқтаи назардан ғарибул 
Қуръонни айрим олим инсонлар тушуниб, айримлари тушунмасликлари 
мумкин. 
Имом Суютий айтадилар: «Саҳобалар араб бўлиб, араб тилининг нозик 
қирраларини билишларига қарамай ўзлари билмаган сўзлар борасида бирор 
нарса дейишдан тийилганлар». Бунга мисол тариқасида Анас (р.а.)дан ривоят 
қилинган Умарибн Хаттобнинг аббан сўзи билан боғлиқ ривоят келтирилади. 
“Бир куни Умар ибн Хаттоб минбарда туриб ва факиҳатан ва аббан оятини 
ўқиди. Бу факиҳа (мева) биз уни биламиз, лекин аббан нима экан? Кейин, 
буниси ошиб кетди, эй Умар”, – деди.
Ибн Касир ушбу воқеани шарҳлаб, у ер юзидаги мевалардан экани ва уни 
ҳамма билиши, бироқ бу ердаги савол унинг шакли, кўриниши, қандай 
мевалиги ҳақида бўлганини айтади. 
Шунингдек Наҳл сурасининг 47-оятида “Уларни тахаввуф устида 
олишлари” деган мазмун келади. Бу ердаги тахаввуф сўзи ҳам Умар ибн 
Хаттоб маълум бўлмагани айтилади. Шунингдек Қуръондаги фотир сўзи Ибн 
Аббосга тушунарсиз бўлгани ҳам ривоят қилинади. Мужоҳиддан нақл 
қилинган ривоятда Ибн Аббос айтади: “Мен Фотирис самавот сўзини билмас 
эдим. Олдимга икки аъробий қудуқ масаласида талашиб келиб қолдилар ва 
бири: “Мен уни фотир қилдим, яъни пайдо қилдим” деди”. Демак, Ибн Аббос 
ушбу сўзнинг маъносини пайдо қилиш эканини аъробийдан билиб олган экан. 
Қатодадан нақл қилинган бошқа бир ривоятда эса, Ибн Аббос айтади: 
“Аъроф сурасининг 89-оятида: “Роббимиз, бизлар ва қавмларимиз орасида ҳақ 
билан фатҳ қилгин” дейилган бўлиб, ундаги фатҳ сўзини билмас эдим. Бир 

---

99 
куни Зи Язан қизининг “Таала, уфатиҳука”, яъни кел, хусуматлашамиз деган 
гапини эшитиб қолдим ва ушбу сўзнинг мазмунини тушуниб етдим”. 
Фарёбий айтади: Бизга Исроил, унга Саммок, унга Ҳарб Икримадан, у эса 
Ибн Аббсодан ривоят қилиб айтиб берди: Ибн Аббос айтади: “Мен Қуръонни, 
тўрт нарсасидан ташқари қолган барчасини биламан дедилар”. Ушбу тўрт 
нарса – ғаслайн, ҳаннана, авоҳу, ар-рақим. 
Ушбу ривоятлар ғарибул Қуръон, яъни айрим тушунилиши қийин сўзлар 
ўз вақтида буюк саҳобаларга ҳам мавҳум бўлганини кўрсатади. Бироқ олимлар 
тушунилиши қийин сўзларни ҳам изоҳлаганлар ва уларнинг маъноларини 
очишга ҳаракат қилганлар. Натижада ғарибул Қуръон туркумидаги тафсир 
китоблари вужудга келди. Бундай китоблар қаторида қуйидагиларни санаб 
ўтиш мумкин: 
- Абон ибн Тағаллуб ал-Жаририй (ваф. 141 ҳ.й.)нинг “Ғарибул Қуръон”; 
- Абу Муҳаммад Яҳё ибнул Муборак ал-Язидий ал-Басрийнинг (ваф. 202 
ҳ.й.)нинг “Ғарибул Қуръон”; 
- Абу Убайда Муаммар ал-Мусаний ал-Басрий (ваф. 210 ҳ.й.)нинг 
“Мажозул Қуръон”; 
- Абул Ҳасан Саид ибн Мусъида ал-Ахфаш ан-Наҳавий ал-Басрий (ваф. 
215 ҳ.й.)нинг “Ғарибул Қуръон”;
- Абу Муҳаммад Абдуллоҳ ибн Муслим ибн Қутайба ал-Басрий (ваф. 276 
ҳ.й.)нинг “Ғарибул Қуръон”; 
- Муҳаммал Азиз ас-Сижистоний (ваф.330 ҳ.й.)нинг “Нухҳатул қулуб фи 
тафсирил Қуръонил азим”; 
- Абу Жаъфар ан-Наҳҳос (ваф. 338 ҳ.й.)нинг “Маонил Қуръон”; 
- Маккий ибн Абу Толиб ал-Қайсий (ваф. 438 ҳ.й.)нинг “ал-Умда фи 
ғарибил Қуръон”; 
- Роғиб ал-Исфаҳоний (ваф. 502 ҳ.й.)нинг “ал-Муфрадот фил ғарибил 
Қуръон” (ушбу тафсирни кўплаб олимлар энг маъқул тафсир китобларидан 
бири, деб ҳисоблайдилар); 
- Ибн ал-Мулаққан Сирожиддин Абу Ҳафс Умар ибн Абул Ҳасан (ваф. 
804 ҳ.й.)нинг “Тафсир ғарибил Қуръон”; 
- Ибн ал-Жавзий (ваф. 597 ҳ.й.)нинг “ал-Ариб бима фил Қуръон минал 
ғариб” каби асарлар.
Б) Наҳвий тафсирлар. Баъзи олимлар наҳв, яъни тилшуносликнинг 
синтаксис қисми билан боғлиқ қоидаларни татбиқ қилиб, тафсир ёзганлар. 
Унда Қуръон калималарини наҳв мактабларига монанд тарзда шарҳлаганлар 
ва ўзлари ишлатадиган наҳв қоидаларига оятлардан далиллар келтирганлар. 
Бу турдаги асарлар қуйидагилар: 
1. Имом ал-Фарро (ваф. 207 ҳ.й.)нинг “Тафсир мушкил эъробил Қуръон 
ва маониҳи”; 
2. Абу Исҳоқ Иброҳим аз-Зажжож (ваф. 311 ҳ.й.)нинг “Маонил Қуръон 
ва эъробуҳу”; 
3. Маккий ибн Абу Тоби ал-Қайсий (ваф. 437 ҳ.й.)нинг “Эъроб 

---

100 
мушкилил Қуръон”; 
4. Яҳё ибн Али ат-Табризий (ваф. 502 ҳ.й.)нинг “ал-Мулхис фи эъробил 
Қуръон”; 
5. Абул Баракот Абдураҳмон Абу Саид ал-Анборий (ваф. 577 ҳ.й.)нинг 
“ал-Баён фи ғариб эъробил Қуръон”; 
6. Ҳусайн ибн Абил Из ал-Ҳамадоний (ваф.643 ҳ.й.)нинг “ал-Фарид фи 
эъробил Қуръонил мажид”; 
7. Иброҳим ибн Муҳаммад ас-Сафоқисий (ваф. 742 ҳ.й.)нинг “ал-Мажид 
фи эъробил Қуръонил мажид”; 
8. Абу Ҳайён ал-Андалусий (ваф. 745 ҳ.й.)нинг “ал-Баҳрул муҳит”; 
9. Муҳиддин ад-Дарвиш (ваф. 1982 й.)нинг “Эъробул Қуръон ва 
баёнуҳу” асарлари. 
В) Балоғат тафсирлари. Бу турдаги тафсирларда оятларнинг балоғати, 
баён ва мўъжизакорлиги очиб берилган бўлади. Маълумки, Қуръони карим 
етук 
араб 
тилида, 
сўзларининг 
мўъжизакорлиги, 
жумлаларининг 
мафтункорлиги билан алоҳида ажралиб туради. Ушбу жиҳатларни очиб 
беришга бир қатор муфассирлар киришганлар. Улар қуйидагилар: 
1. Маҳмуд аз-Замахшарий (ваф. 538 ҳ.й.)нинг “ал-Кашшоф”; 
2. Абус Сауднинг “Иршодул ақлис салим”; 
3. ал-Баққилонийнинг “Эъжозул Қуръон”; 
4. Оиша Абдураҳмон бинт аш-Шотийнинг “ат-Тафсирул баёний лил 
Қуръон”; 
Бундан ташқари айрим тафсир китобларида балоғатга алоҳида урғу 
берилганини кузатиш мумкин. Жумладан: 
1. ал-Бақоийнинг “Назмуд дурар фи таносибил оят вас сувар”; 
2. ас-Суютийнинг “Таносуқуд дурар фи таносибис сувар”; 
3. Ибн Ошуранинг “ат-Таҳрир ват танвир”.