Tadqiqotlari

3.12-rasm. Inson ehtiyojlari tizimi
1
 
 
Inson ehtiyojlarini o‘rganish quyidagilarga imkon beradi:  
➢
 
 iste’mol strukturasini tuzish;  
➢
 
ularning son ko‘rsatkichlari va dinamikasini aniqlash; 
➢
 
ehtiyojlarni qondirish navbatini aniqlash; 
➢
 
tovarlarning iste’mol xususiyatlarini tasniflash va o‘lchash; 
➢
 
qondirilgan va qondirilmagan ehtiyojlar strukturasini belgilash.  
Xaridni  amalga  oshirish  motivatorlari. 
Tadbirkorlik  faoliyatida  barqaror 
muvaffaqiyatga erishish uchun tovarlarni xarid qilishda qaysi motivlar iste’molchilar 
xulq-atvorini belgilab berishini tushunish zarur.  
                                                
1
 Бендина Н.В. Маркетинг в схемах. –М.:Изд ПРИОР, 2012, с.83 
Absolyut ehtiyojlar 
 
Nisbiy ehtiyojlar 
 
haqiqiy  ehtiyojlar 
 
To’lov layoqatiga ega 
ehtiyojlar 
 
 
 
Fiziologik 
His-tuyg’u 
Intеllеktual 
Ma'naviy 
 
Shaxsning jismoniy va 
ma'naviy rivojlani-shini 
ta'minlovchi moddiy nе'mat 
va xizmatlarda 
 
Sh 
a 
x 
s 
i 
y 
 
e 
h 
t 
i 
yo 
j 
 

---

 
80 
 
Motiv  bu  shunday  ehtiyojki,  u  xaridorni  o‘zini  qondirish  uchun  har  qanday 
usullarni izlab topishga majbur qiladi.  
Xaridni amalga oshirish motivatorlari ikki toifaga - ratsional (mantiqiy) va his-
tuyg‘u (psixologik) toifaga taqsimlanadi.  
Ratsional (mantiqiy): 
➢
 
foyda yoki pulni tejash; 
➢
 
omilkorlik; 
➢
 
salomatlik; 
➢
 
kafolat muddati va ishonchlilik; 
➢
 
ehtiyotkorlik. 
Har  qanday  mahsulotni  sotib  olishda  kafolat  muddati  va  ishonchlilik  katta 
ustunlik  berishi  mumkin.  Agar  iste’molchi  har  kuni  do‘konga  yoki  bozorga  tashrif 
buyurish  imkoniga  ega  bo‘lmasa,  bu  holda  u  saqlanish  muddati  uzoqroq  bo‘lgan 
mahsulotni tanlaydi.  
Fermerlar  ham  o‘z  xo‘jaligi  uchun  qishloq  xo‘jalik  texnikasini  xarid  qilishda 
traktor  va  kombaynlarning  ishonchliligi  va  uzoq  muddat  xizmat  qilishiga  e’tibor 
qaratadi.  
Biroq ratsional motivlar doim ham asosiy bo‘lavermaydi. Ko‘pincha his-tuyg‘u 
motivlari  kuchliroq  bo‘lib  chiqadi.  To‘g‘ri,  fermerlar  o‘z  tabiatidan  kelib  chiqqan 
holda  bu  motivlar  ta’sriga  kamroq  bo‘ysinadi,  lekin  shunda  ham  ularni  esdan 
chiqarmaslik kerak.  
His-tuyg‘u motivlari: 
➢
 
mag‘rurlik; 
➢
 
qoniqish; 
➢
 
moyillik; 
➢
 
ma’qullash; 
➢
 
qo‘rquv; 
➢
 
sertakalluflik. 
Shunday  bo‘ladiki,  dehqonlar  oilasida  avloddan-avlodga  bitta  korxonaning 
o‘zida  ishlab  chiqarilgan  mehnat  qurollaridan  foydalaniladi.  Mehnat  qurollarining 

---

 
81 
 
o‘zi ham takomillashtiriladi. Ba’zida bu mehnat qurollari boshqalardan ortda qolsada, 
baribir  ularni  tanlab  olishadi.  Sertakalluflik  va  savdo  markasiga  moyillik  bunday 
bog‘lanib qolishga sabab bo‘ladi.  
Nisbatan  qulay  mehnat  sharoitlarini  ta’minlovchi  texnikaning  paydo  bo‘lishi, 
qo‘shnilaridan  kam  bo‘lmaslik  istagi  xaridorlarni  qimmatroq  tovar  xarid  qilishga 
majbur  qiladi.  Biroq  bu  doim  ham  narx–sifat  nisbati  nuqtai  nazaridan  samarali 
bo‘lavermaydi.  
Iste’molchilar  xulq-atvoriga  istalgan  bozorda  ta’sir  ko‘rsatuvchi  omillarning 
ahamiyati  muammosiga  bir-biriga  zid  keluvchi  turli  yondashuvlar  mavjud.  Hayot 
shunchalik  serqirra  va  jo‘shqinki,  u  yoki  bu  guruhdagi  omillarning  ustuvorligi 
masalasini  qo‘yishning  o‘zi  maqsadga  muvofiq  emas  va  zararli  hisoblanadi. 
Tadbirkorlarning vazifasi esa barcha omillar ta’sirini oldindan ko‘ra bilishdan iborat.